پایان یک معمار نفتی

عطیه لباف
 خبرنگار
صنعت نفت جهان روز گذشته با یکی از تأثیرگذار‌ترین چهره‌های نفتی بویژه در بحران نفتی 1973 میلادی خداحافظی کرد. «احمد زکی یمانی» وزیر اسبق نفت عربستان که طراح سیاست‌های نفتی جهان عرب در دهه 1970 و معمار تئوری سهم بازار بود، در سن 90 سالگی صبح دیروز در لندن درگذشت. گفته می‌شود قرار است که جنازه او در شهر مکه به خاک سپرده شود.
یمانی متولد ۳۰ ژوئن ۱۹۳۰ بود و از اوایل دهه ۱۹۶۰ میلادی تا سال ۱۹۸۶ سکان وزارت نفت عربستان را در دست داشت. او که به سیاستمداری، مسلط بر فن مذاکره و توانمندی در حفظ منافع کشورش شهرت دارد؛ حقوق خوانده بود و ظرف مدت کوتاهی از سمت مشاور قانونی دپارتمان نفت و مالیات در وزارت امور مالی عربستان سعودی و مشاوره قانونی و حقوقی هیأت وزیران به جایگاه وزیر کشور -سال 1960 میلادی- رسیده بود و پس از آن برای شکل‌گیری شرکت نفت، اوپک و تثبیت جایگاهش به‌عنوان وزیر نفت کشورش گام برداشته بود.
یمانی یکی از چهره‌های شاخص و تأثیرگذار بازار نفت بود که حدود 25 سال در سازمان کشورهای صادرکننده نفت خام معروف به اوپک نقش مهمی را بازی می‌کرد و برخی می‌گویند که اوپک بعد از یمانی دیگر تأثیرگذاری سابق را نداشت.
البته در دوران حضور او، تولیدکنندگان نفت اندک و بازار تشنه عرضه نفت اوپک بود اما یمانی بخوبی بلد بود که چگونه باید از نفت به‌عنوان یک ابزار قوی در جهان سیاست استفاده کرد.
با این حال این سیاستمدار بزرگ و برخاسته از عوام عربستان در ژانویه 2001 میلادی مسأله‌ای را مطرح کرد که هرچه زمان جلو می‌رود بیشتر به واقعیت نزدیک می‌شود. یمانی که «مرکز مطالعات انرژی جهانی» در لندن را راه‌اندازی کرده بود و آن را اداره می‌کرد، در جریان یکی از سخنرانی‌های خود گفت که «عصر حجر به خاطر کمبود سنگ به پایان نرسید و عصر نفت هم پیش از اتمام ذخایر نفتی جهان پایان می‌یابد.»20 سال پیش شاید کمتر کسی به فکر پایان عصر نفت با پیشرفت تکنولوژی بود اما او پیش‌بینی کرد که با توجه به دستاوردهای جدید فناوری در دنیا در درازمدت اتکا به نفت به‌عنوان یک منبع انرژی‌زا بشدت کاهش خواهد یافت.
اینها صحبت کسی است که در دوران سیاست آشفته انرژی، درگیری جنگ‌های اعراب و اسرائیل، انقلاب ایران و بحران‌های منطقه خاورمیانه مدام در سفر بود و به زبان عربی، انگلیسی و فرانسوی با رهبران جهان صحبت می‌کرد تا منافع اعراب را بواسطه نفت حداکثر کند؛تلاشی که موفقیت‌آمیز نیز بود. برخی سیاست‌های او دولت‌های عربستان سعودی و دیگر کشورهای حاشیه خلیج فارس را به قلمرو ثروت غیر قابل تصور تبدیل کرد.
 تغییر رویکرد جهان انرژی، همزمان با یمانی
یمانی به طور کلی برای ثبات قیمت و بازار نفت خیلی تلاش می‌کرد، اما او بیشتر به خاطر مهندسی تحریم نفتی 1973 شناخته شده است که سیاست او منجر به افزایش قیمت‌های جهانی نفت، کمبود بنزین و آغاز تلاش مصرف کنندگان برای کاهش شدت مصرف انرژی، روی آوردن به منابع تجدیدپذیر انرژی و استقلال از نفت عرب شد. او در تغییر رویکرد عربستان در اوپک نیز نقش داشت. به طوری که در دهه 1980 نقش عربستان را از تولیدکننده شناور خارج کرد و پس از آن روند سهمیه‌بندی در میان اعضای اوپک شکل گرفت.
در سال 1972، یمانی به سمت در دست گرفتن کنترل ذخایر عظیم نفت عربستان رفت و به مقابله با کنسرسیوم چهار شرکت نفتی امریکایی که مدت‌ها از آنها بهره‌برداری می‌کردند، پرداخت. البته در حالی که رهبران عرب خواهان ملی شدن آرامکو بودند، یمانی استراتژی معتدل تری را در پیش گرفت. بر اساس توافقنامه مهم «مشارکت» که توسط یمانی مذاکره شد، عربستان سعودی این حق را به دست آورد که بلافاصله 25 درصد امتیازات خارجی را در دست بگیرد و بتدریج کنترل خود را بر منابع نفتی خود افزایش دهد و تولیدکنندگان عرب تخصص فنی و بازاریابی خود را توسعه دهند. این تحولات در نهایت موجب رونق عظیم در کشورهای حاشیه خلیج فارس و تغییر شدید قدرت اقتصادی و سیاسی در منطقه شد. در سال 1973، پس از جنگ اسرائیل، مصر و سوریه؛ رهبران عرب خواستار استفاده از نفت به‌عنوان سلاحی سیاسی شدند و به همین خاطر یمانی را معمار بحران نفتی 1973 و تحولات پس از آن می‌دانند.
یمانی مردی بلند قامت، متفکر و تیزبین بود که در دوران وزارتش در وزارت نفت عربستان کمتر به شاهزاده‌های سعودی مجال و بها می‌داد، مدرک تحصیلی خود را در رشته حقوق تا مقطع دکترا از دانشکده حقوق از امریکا دریافت کرده بود.
او پس از بازگشت به عربستان بسرعت جذب دولت و به یکی از مشاوران ارشد دولت عربستان بدل شد. آکسفورد از او به‌نام «مرد تاریخ ساز در صنعت نفت» نام می‌برد و معتقد است که یکی از تأثیرگذارترین سخنگوهای نفتی عربستان در طول تاریخ به شمار می‌آید.
 هنری کیسینجر در کتاب خاطرات خود به مهارت او در سخنوری و فن مذاکره اشاره دارد و می‌نویسد: «قرار گرفتن در مقابل زکی یمانی به معنای شکست در مقابل فن و قدرت مذاکره اوست، زکی یمانی همیشه می‌توانست طرف مقابل خود را در مذاکرات مغلوب کند و آنها را به همراهی با سیاست‌های خود وا دارد.»
نیویورک تایمز به نقل از یکی از مدیران نفت امریکایی درباره‌اش می‌نویسد: «او آرام صحبت می‌کرد. وقتی بحث داغ می‌شد، او صبورتر می‌شد. در پایان نظرش را به بهترین شکل ارائه می‌کرد.» سال‌ها بعد یعنی زمان سرنگونی شاه ایران در سال 1979 که بحران انرژی شکل گرفته بود تولید نفت ایران بشدت سقوط کرد، قیمت‌ها سوار بر مدار صعودی بود. پس از آن دوره در سال 1986، ملک فهد در نتیجه اختلاف نظری که بین یمانی و خانواده سلطنتی در مورد سهمیه‌بندی سازمان و قیمت‌ها شکل گرفته بود، او را از وزارت نفت برکنار کرد و به این ترتیب 24 سال حضور او در مشهورترین بازار صادراتی عربستان سعودی پایان یافت.

«یمانی» به دیپلماسی انرژی مسلط بود

علی شمس اردکانی
کارشناس ارشد اقتصاد انرژی
با «احمد زکی یمانی» وزیر اسبق نفت عربستان در جلسات اوپک بارها دیدار کردیم و همیشه هم درگیری‌هایی با ایشان داشتیم. یمانی بسیار اهل سیاست و حافظ منافع عربستان بود. او دیپلماسی انرژی بلد بود و دقیقاً همان کاری را می‌کرد که دولت عربستان از او می‌خواست و به‌درستی هم به هدف می‌رسید. اما در مقابل هم تلاش می‌کرد که به هر نحوی درآمدهای نفتی ایران را کاهش دهد و به همین خاطر هم بارها میان ما درگیری‌هایی رخ داد. مدتی که من به نمایندگی از ایران در نشست‌های اوپک حضور داشتم، چندباری پاسخ او را به زبان عربی دادم و همین موضوع او را بیشتر عصبی می‌کرد. اما همه به شخصیت او و اینکه چقدر در حداکثر کردن منافع کشورش نقش داشت واقف بودیم. او انتخابی سیاسی نبود و کاربلد بود. متأسفانه ایران بویژه در 40 سال اخیر نتوانست مانند یمانی شخصیتی را به بازار نفت معرفی کند که این چنین بر دیپلماسی انرژی مسلط باشد. البته دبیرکل نخست اوپک، فؤاد روحانی شخصیتی برجسته در جهان انرژی و بزرگترین حقوقدان نفتی بود که به دلایلی پس از انقلاب اسلامی از حضور او بهره کافی برده نشد. اما زمانی که درگذشت مانند اکنون بازار نفت به سوگ او نشست.

در بازار نفت بزرگترین دروغگو باشید ؛ اما...

فریدون برکشلی
تحلیلگر و کارشناس ارشد بازار نفت
احمد زکی یمانی از چهره‌های تأثیرگذار بازار نفت و بویژه سازمان کشورهای صادرکننده نفت خام معروف به اوپک بود که بدون حضور او هیچ جلسه‌ای رسمیت پیدا نمی‌کرد و اجلاس‌ تا دو هفته یا بیشتر طول می‌کشید. معتقدم که بعد از یمانی، عظمت و شکوه اوپک به سر آمد. او حتی در دورانی که دیگر وزیر نفت عربستان نبود، بازهم به نحوی بر بازار نفت و قیمت‌ها تأثیر می‌گذاشت.
وقتی امریکا عراق را اشغال کرد ۵/۵ میلیون بشکه در روز ناگهان از بازار حذف شد. زکی یمانی را ساعت ۳ صبح بیدار کردند و پرسیدند که حالا چه می‌شود و او گفت که نفت ۱۰۰ دلار در بشکه خواهد شد. اما قیمت نفت ۳۴ دلار در بشکه شد و برای یک هفته بعد روی ۲۸ دلار در بشکه معامله می‌شد. از او پرسیدند که آقای یمانی این چه پیش‌بینی بود که کردید؟ پاسخ داد: «در بازار نفت می‌توانید بزرگترین دروغگو باشید و راستگو‌ترین جلوه کنید. می‌توانید راستگو‌ترین باشید ولی شما را دروغگو‌ترین بدانند.»
یمانی کسی بود که به نقش عربستان به عنوان تولید کننده شناور، خاتمه داد. او از عوام بود و به شاهزادگان سعودی میدان نمی‌داد. البته در رژیم گذشته جمشید آموزگار در مرکز ثقل تصمیمات بود و یمانی نفر دوم بود. اما نامش در تاریخ صنعت نفت ماندگار شد.