درخشش دفاع مقدس در آیینه پژوهش

مرجان قندی
خبرنگار
براساس داده‌های آماری موجود در کتابخانه تخصصی جنگ حوزه هنری تاکنون 19 هزار و 500 عنوان کتاب با موضوع دفاع مقدس و جنگ ایران و عراق منتشر شده است که اگر بخواهیم از میان این آثار، برای منابع پژوهشی آمار جداگانه‌ای بدهیم می‌توان گفت سه هزار و 500 عنوان آن یعنی 18 درصد آثار پژوهشی هستند. این آمار نشان می‌دهد که بعد احساسی، عاطفی و حماسی دفاع مقدس در قالب ادبیات جنگ در این چهل سال مورد توجه بیشتر بوده و به پژوهش، تحقیق و تحلیل به عنوان یک ضرورت کمتر توجه شده است. در این راستا، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس با همکاری بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس همزمان با چهلمین سالگرد بزرگداشت دفاع مقدس با انتشار فراخوانی، اولین دوره دوسالانه انتخاب آثار برتر پژوهشی دفاع مقدس و مقاومت جایزه سردار شهید حاج قاسم سلیمانی را برگزار کرد. برای اطلاع از اهداف و تأثیراتی که برگزاری این برنامه در حوزه آثار پژوهشی دفاع مقدس در پی داشته است گفت‌و‌گویی با حسن علایی فعال ، دبیر اجرایی اولین دوره دوسالانه انتخاب آثار برتر پژوهشی دفاع مقدس و مقاومت، جایزه سردار شهید قاسم سلیمانی انجام داده‌ایم که پیش رویتان قرار دارد.

ارزیابی شما از برگزاری اولین دوسالانه  آثار برتر پژوهشی دفاع مقدس و مقاومت چیست؟
باتوجه به اینکه اولین دوره دوسالانه بود و به این شکل سابقه‌ای نداشت، خوشبختانه کار با موفقیت پیش رفت و انتظارات حداکثری ما را هم در حوزه کتاب‌های پژوهشی هم در رساله‌های دکتری و هم در انتخاب پژوهشگران برتر 40 سال گذشته و نیز مراکز برتر پژوهشی جامه عمل پوشاند. ما باتوجه به اینکه اولین دوره بود احتمال بعضی ضعف‌ها و کاستی‌ها را می‌دادیم، اما در عمل خوشبختانه توانستیم آن شرایط حداکثری را برای برگزاری اولین دوره فراهم کنیم و امیدواریم که در دوره‌های بعد بتوانیم با رفع نواقص و ضعف‌ها کاری درخور توجه بیشتری را ارائه بدهیم.
در برگزاری اولین دوسالانه با چه مشکلاتی مواجه بودید که در دوره‌های بعد بیشتر باید مورد توجه قرار بگیرند؟
مشکل عمده و بارزترین نکته در این دوره به عنوان این برنامه برمی‌گردد. عنوان کامل برنامه، «اولین دوره دوسالانه انتخاب آثار برتر پژوهشی دفاع مقدس و مقاومت، جایزه سردار شهید حاج قاسم سلیمانی»  بود که بعضی از مراکز پژوهشی و پژوهشگران با توجه به اینکه ما موضوعات 9گانه را اعلام کرده بودیم اما برخی تصور می‌کردند که ما دنبال آثار پژوهشی درباره شخصیت شهید سلیمانی هستیم. چون در عنوان برنامه جایزه سردار سلیمانی هم بود، این اشتباه برای برخی پیش آمد. ما فکر کردیم این موضوع می‌تواند به عنوان یک ضعف تلقی شود اما نه از طرف برگزار‌کننده بلکه برداشتی که جامعه هدف ما داشت یک برداشت کاملی نبود. خدا را شکر در مسائل اجرایی مشکلی نداشتیم اما نکته‌ای که می‌شود اینجا به آن هم اشاره کنم این است که  برنامه‌ریزی‌های ما این بود که این برنامه را در تاریخ 25 آذر ماه همزمان با روز پژوهش برگزار کنیم اما این تاریخ همزمان شد با شدت گرفتن بیماری کرونا و محدودیت‌هایی که در تهران اجرا شد و لذا ما هم تاریخ برگزاری را تغییر دادیم و در نهایت موفق شدیم چهاردهم بهمن ماه که اوضاع این بیماری در پایتخت تحت کنترل بود، آن را برگزار کنیم. با توجه به تعطیلی عمده مراکز دانشگاهی و تحقیقاتی، متأثر از شیوع بیماری کرونا و محدودیت‌هایی که وجود داشت همکاری مراکز دانشگاهی و پژوهشی خیلی خوب بود و دوستان و همکاران‌مان در این مراکز مساعدت خوبی داشتند و آثارشان را بموقع ارسال کردند. در اولین دوره تجربیات بسیار خوبی برای ما اندوخته شد و امیدواریم با بهره گیری از این تجربیات در دوره‌های بعد بتوانیم اقدامات مؤثرتری انجام دهیم.
از اهداف برگزاری این دوسالانه بگویید و اینکه با توجه به شرایطی که به آن اشاره داشتید خروجی آن‌طور شد که انتظار می‌رفت؟
یکی از فلسفه‌های راه‌اندازی این برنامه به‌طور مستقل این بود که موضوعات پژوهشی در حوزه دفاع مقدس و مقاومت تاکنون خیلی جدی تلقی نشده بود. بنابراین ما خواستیم با این اقدام به مسأله پژوهش درباره موضوعات دفاع مقدس و مقاومت موضوعیت ببخشیم تا این مسأله به یک گفتمان اصلی در بین مراکز دانشگاهی و پژوهشی، پژوهشگران و نویسندگان و ناشران تبدیل شود که خوشبختانه این اتفاق رقم خورد و با بازتاب‌های رسانه‌ای و بازخوردهایی که داشت ما متوجه شدیم این مسأله به‌طور مستقل مطرح می‌شود. در کتاب سال دفاع مقدس موضوع پژوهش درباره دفاع مقدس به عنوان یک شاخه مطرح می‌شود اما ما می‌خواستیم این مسأله به‌طور مستقل برگزار و ارج‌گذاری شود. همچنین درخصوص فعالیت پژوهشگران دفاع مقدس ما خواستیم این مسأله را از ساحت خاطره، داستان و زندگینامه دفاع مقدس جدا کنیم که خوشبختانه این اتفاق هم افتاد و پژوهشگرانی که با ما در این مراسم و بعد از آن در ارتباط بودند از این موضوع احساس خرسندی می‌کردند. بخصوص زمان برگزاری مراسم،  بالاترین مقام نیروهای مسلح، سرلشکر باقری تحلیل جامعی از موضوع پژوهش در حوزه دفاع مقدس و مقاومت ارائه دادند که فوق‌العاده بود. وقتی شما می‌بینید بالاترین مقام نظامی کشور به موضوع پژوهش در دفاع مقدس به این زیبایی ورود پیدا می‌کند، این امر می‌تواند نقطه عطفی در کارهای بعدی شود که نیروهای مسلح به این موضوع اهتمام ویژه خواهند داشت.
یکی از دغدغه‌های شما در کنار انتخاب آثار برتر پژوهشی در حوزه دفاع مقدس و مقاومت، ایجاد بانک اطلاعات جامع پژوهش‌ها و پژوهشگران بود، برگزاری دوسالانه چقدر به محقق شدن این امر کمک کرد؟
بله دقیقاً، ما در این زمینه هم درحال انجام اقداماتی هستیم. خوشبختانه مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، نظام جامع موضوعات پژوهشی دفاع مقدس را فراهم کرده است که در سال 1400 از این موضوع‌ها رونمایی خواهیم کرد. چون یکی از مشکلاتی که در بحث پژوهش دفاع مقدس وجود دارد این است که برخی از مراکز پژوهشی و پژوهشگران با موضوعات آشنایی ندارند. ما درصدد هستیم این موضوع را پیگیری کنیم و از  بانک جامع موضوعات پژوهشی، پژوهشگران، مراکز پژوهشی و دانشگاهی رونمایی کنیم که وقتی پژوهشگران به این بانک جامع مراجعه می‌کنند از کارهای تکراری و موازی دور خواهند شد، به‌طوری که وقتی شما یک اطلاع‌رسانی خوبی از حوزه پژوهش در دفاع مقدس ارائه می‌دهید و دیگران در جریان قرار می‌گیرند، می‌دانند چه اتفاقاتی در حال رقم خوردن است، چه مجموعه‌هایی کار شده است و چه کتاب‌هایی در دست تولید است، چه سوژه‌هایی مورد پژوهش قرار دارد و... بنابراین از تکرار کارها جلوگیری خواهد شد. اما این نوید را از همین جا می‌دهیم که نظام جامع موضوعات پژوهشی در آینده نزدیک رونمایی خواهد شد.
برنامه و طرحی در دستور کار هست که از میان آثار برتر دوسالانه در بحث ورود به دروس دانشگاهی و مدارس در سال‌های آینده استفاده شود؟
یکی از مطالبات جدی مقام معظم رهبری این است که موضوعات دفاع مقدس در کتاب‌های دانشگاهی و آموزش و پرورش ورود پیدا کند. در واقع موضوعات جامعی که در دفاع مقدس بوده است اعم از نظامی، امنیتی، سیاسی، حقوقی، تاریخی، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و... اینها باید بر اثر پژوهش ورود پیدا کند به کتاب‌های رسمی دانشگاهی و مدارس. سنگ بنای این کار ارج‌گذاری به این کارهای پژوهشی است، یعنی ما ابتدا باید به پژوهش، پژوهشگر، مراکز پژوهشی و آن کسانی که به موضوعات دفاع مقدس از منظر پژوهش نگاه می‌کنند بها بدهیم و به آن به عنوان یک گفتمان و کار ویژه نگاه کنیم. مطمئن باشید که اینها در کتاب‌های دانشگاهی و آموزش و پرورش هم ورود پیدا می‌کنند. اما اگر اصلاً این موضوع نباشد و موضوعیت نداشته باشد کسی هم به آن توجه نمی‌کند. در حال حاضر بیش از یک هزار و 500 استاد معارف دفاع مقدس در سطح دانشگاه‌ها فعالیت می‌کنند، وقتی این افراد ببینند که جایی وجود دارد که به موضوعات دفاع مقدس توجه ویژه دارد، قاعدتاً توجه خودشان هم جلب می‌شود و به سراغ این کارها می‌آیند و از آنها استفاده می‌کنند و در دروسی که تدریس می‌کنند، تأثیرگذار خواهد بود.
در حوزه آثار پژوهشی دفاع مقدس کمتر از پژوهشگران حمایت مادی و معنوی می‌شود، جریان های فرهنگی مثل برگزاری دوسالانه انتخاب آثار برتر پژوهشی دفاع مقدس و مقاومت چقدر می‌تواند روی این مسأله تأثیرگذار باشد؟
یکی از اهداف ویژه در برگزاری دوسالانه اتفاقاً در‌خصوص همین موضوع بود. ما به غربت پژوهشگران دفاع مقدس و مقاومت توجه داریم. در بحث دفاع مقدس خاطره نویس‌ها، داستان‌نویس‌ها و افرادی که زندگینامه می‌نویسند معمولاً مطرح هستند اما متأسفانه تلاش پژوهشگران دیده نمی‌شود. ما خواستیم با این اقدام به جامعه مخاطب برسانیم که دفاع مقدس عرصه ویژه‌ای به نام پژوهش دارد که باید دیده شود. لذا اهتمام ما این بود که در کنار بررسی و داوری کتاب‌ها و رساله‌های دکتری به بحث پژوهشگران و مراکز پژوهشی هم بپردازیم که خوشبختانه این اتفاق رقم خورد و امیدواریم در سال‌های آتی هم این کار ادامه پیدا کند. ما در واقع می‌خواهیم زحمت و تلاشی را که پژوهشگران در این عرصه کشیدند شاهد باشیم و به جامعه هدف معرفی کنیم تا آنها دلگرم‌تر بشوند و برای کارهای پژوهشی جان دار‌تر اقدام کنند.
بعد از برگزاری اولین دوره و کسب تجربه در این زمینه برای  بالا بردن کیفیت این رویداد چه نکاتی را مدنظر قرار خواهید داد؟
برگزاری اولین دوره دوسالانه برای ما یک تجربه گرانبهایی بود. خوشبختانه ما در سیر کار و اینکه چطور می‌شود در این وادی وارد شد و آثار و پژوهشگران را دید، تجربه‌های بسیار خوبی کسب کردیم که من مطمئن هستم این اتفاق می‌تواند نقطه عطفی برای دوره‌های بعد باشد که بتوانیم نقاط ضعف مان را رفع  و نقاط قوت را تقویت کنیم. امیدواریم بتوانیم در دومین دوره ، درصد عمده‌ای از این تلاش‌ها را آنجا پر رنگ‌تر و مناسب‌تر ارائه دهیم.
برای فراخوان دومین دوسالانه آثار برتر پژوهشی دفاع مقدس و مقاومت  اقدامی انجام داده‌اید؟
یکی از کارهایی که ما از ابتدا مد نظر داشتیم این بود که دبیرخانه دوسالانه را به‌طور دائمی ایجاد کنیم تا این کار یک کار مستمر باشد. نه اینکه امسال ما دوسالانه را برگزار کردیم، بگوییم کار تعطیل تا دوسالانه بعد. ما روی تصمیمی که از ابتدا داشتیم پایبند هستیم و فعالیت این دبیرخانه استمرار خواهد داشت که بتواند همان‌طور که اشاره کردم بانک جامع اطلاعات پژوهشی را فراهم کند و در ارتباط تنگاتنگ با مراکز پژوهشی و پژوهشگران باشد و شرایط لازم را برای برگزاری بهتر دومین دوره فراهم کند.
بازتاب و انعکاس برگزاری این رویداد در جامعه بخصوص در میان پژوهشگران رضایت‌بخش بود؟
نقش رسانه‌ها در بازتاب این رخداد فرهنگی فوق‌العاده بود. اگر رسانه‌ها روی کار بیایند و به موضوع پژوهش در دفاع مقدس بپردازند قطعاً اتفاقات خوبی خواهد افتاد. ما وقتی به جایزه‌های ادبی توجه می‌کنیم تعدادشان زیاد است. به کتاب‌های خاطره، داستان، رمان و زندگینامه به‌طور مفصل در مکان و زمان‌های مختلف می‌پردازند اما حوزه پژوهش در دفاع مقدس و مقاومت همان‌طور که قبلاً هم گفتم معمولاً غریب است. هیچ وقت کار فوق‌العاده‌ای در این زمینه انجام نمی‌گرفت و همیشه در کنار کارهای دیگر دیده می‌شد. اما این پژوهش است که می‌تواند به عنوان یک آبشخور خاطره، داستان و زندگینامه را سیراب کند. اگر پژوهشگران ما در این عرصه خوب وارد شوند فردا فیلمسازان، مستندسازان و داستان‌نویسان از موضوعات مستند پژوهش شده استفاده می‌کنند. لذا اگر رسانه ها پای کار بیایند و به موضوع پژوهش در دفاع مقدس و مقاومت بپردازند و با این پژوهشگران در ارتباط باشند و کارهایشان را در منظر مخاطبان قرار دهند، بیش از 30 مرکز پژوهشی وجود دارد که به‌طور مستقیم درباره دفاع مقدس کار می‌کنند. اگر رسانه‌ها آنها و آثارشان را معرفی کنند این کم کم تبدیل به یک گفتمان می‌شود و موضوع پژوهش موضوعیت پیدا می‌کند. لذا وقتی که موضوعیت پیدا کرد افراد دیگر هم دلگرم می‌شوند تا در این عرصه ورود پیدا کنند. چون پژوهش کاری کاملاً جدی است. اما نویسنده در خاطره و داستان با تخیل هم ممکن است سر و کار داشته باشد. بنابراین دست تان باز است اما در پژوهش در تمامی مراحل باید کاملاً علمی و مستند پیش بروید. شاخص‌ها و معیار‌های پژوهش را باید لحاظ کنید و یک موقع می‌بینید برای یک کار پژوهشی باید 5 تا 10 سال وقت بگذارید، حوزه پژوهش مثل خاطره نیست که نویسنده می‌تواند  طی چند ماه یک کتاب ارائه کند. این است که لازم می‌بینم از رسانه‌ها بخواهم پای کار بیایند و موضوع پژوهش در دفاع مقدس را پررنگ‌تر مطرح کنند که اشتیاق برای فعالیت در این عرصه هم بیشتر شود و از این پس بتوانیم محصولات و تولیدات خوب پژوهشی بیشتری داشته باشیم.