جایگاه ارزش‌های اخلاقی در آیین اسلام

اسماعیل علوی
دبیر گروه پایداری
یکی از تعالیم اسلام باورداشتن به پاداش و کیفر اعمال نیک‌وبد فرد مسلمان در آخرت است. قرآن کریم مکرر از اعمال نیک (صالحات) و پاداش اخروی آن و تقبیح اعمال بد وزشت و مکافات تعیین شده برای آنها در زندگی پس از مرگ یاد کرده و باورداشت آن را نشانه ایمان که از ارکان شریعت اسلامی می‌باشد، برشمرده است. اسلام آنچه را باید بدان ایمان آورد و بدانچه باید عمل کرد تعلیم داده وبرای زیست مسلمانی مقرارت معینی را معلوم ومشخص نموده است. برمبنای تعالیم اسلام قوانین ومقررات اخلاقی قبل از هرچیز قانون مشیت الهی است. بدین معنا که هر عمل نیکی عبارتست از اطاعت از تعالیمی که خداوند مقرر کرده و هرعمل بد نافرمانی از دستورات الهی است. این موضوع یعنی باید و نباید‌های اخلاقی یکی از موضوعاتی است که بین مکاتب الهی وغیر الهی مورد بحث و تأمل قرارداشته ودر میان مذاهب اسلامی نیز مورد توجه وبحث برانگیز بوده است.
در همین راستا قرآن کریم انسان را موجودی طالب نفع و خیر که اززیادتی آن ملول نشده و اکراه وتأسف وی از شرمعرفی می‌کند.(سجده49). همچنین قرآن کریم با بیان اینکه هرکس به اندازه ذره‌ای نیکی و عمل خیر انجام دهد و یا به اندازه ذره‌ای شر انجام دهد پاداش و سزای آن را در قیامت خواهد چشید، براین مفهوم که نیکی وبدی دارای ارزش و جایگاه ذاتی است تأکید می‌نماید.(زلزال آیات 7و8)
قرآن کریم به‌عنوان مهم‌ترین سند الهی از نیکی و بدی با عناوین «معروف» و «منکر» نیز یاد کرده ومعروف را امری مستحسن و منکررا امری مستوجب تقبیح و مذمت دانسته است. بنابراین در تعالیم کلام وحی نیکی و بدی اموری ذاتاً خیر وشر برشمرده شده که شریعت به رواج این یکی و منع آن دیگری اهتمام ورزیده است. تا آنجا که نیک وبد اعمال پایه واساس ایمان به خداوند وتقوی که رکن ایمان محسوب است برشمرده می‌شود.
در توصیف اعمال در فکر یک فرد مسلمان دو اصل در تشخیص و تمییز اعمال انسانی که به اخلاق ارتباط پیدا می‌کند، وجود دارد. اولی قبل از همه چیز دارای ارزش فقهی است که «حکم» نامیده می‌شود. ودر طیف واجب، مستحب، توصیه شده یا مندوب، حرام ومکروه قابل دسته‌بندی اند. دومی که دارای ارزش اخلاقی بیشتری است از یک طرف به فحوای تعالیم قرآنی، اعمالی پسندیده (صالحات) هستند که هم جنبه وجوبی دارند هم جنبه توصیه شده و از طرف دیگر اعمال خطا و گناه وکه ناشی از نافرمانی و معصیت نسبت به تکالیف و وظایف شخصی در ارتباط با خداوند است. بدون آنکه لطمه وزیانی به عقیده توحید فرد مرتکب بزند. و خداوند در سایه رحمتش می‌بخشاید و یا به حکم عدلش مجازات می‌کند. بنابراین می‌توان گفت به همان قرار که قانون اخلاقی، قانونی الهی و برخاسته از مشیت الهی است به همان قرار یک عمل اخلاقی نیز چه مستحسن چه مذموم منوط می‌شود به اراده خداوندی نه به ذات الهی و ربوبیتش. براین اساس اخلاق و پاداش و مکافات آن تصویری روشن از امتداد زندگی دنیا وآخرت بوده و موجبات ارتداد فرد گنه کاررا فراهم نمی‌آورد.زیرا همچنانکه بسیاری از جرایم دنیایی با اعمال احکام تنبیهی کیفر داده می‌شوند بسیاری از گناهان حتی گناهانی که با عنوان کبیره از آنها یاد شده ممکن است مشمول رحمت الهی قرار گرفته وآمرزیده شوند. بدین ترتیب هیچ یک از گنه کاران از دایره امت خارج نشده و راه بازگشت از طریق توبه حقیقی روی گنه کاران باز است و قرآن وحدیث مردمان را به پشیمانی از کار بد و جبران بدی‌ها با اعمال نیک فرامی خوانند.