شب قدر عامل پویایی حیات بشر

اسماعیل علوی
دبیر گروه پایداری
از جمله اهداف بلند تشریع روزه ماه مبارک رمضان دستیابی به مراحل کمال و رشد است. یکی از مراحل رشد و تکامل روحی انسان این است که  هر فردی وضعیت خود را از نظر عیوب و نقایص اخلاقی، مورد بررسی قرار داده و چهره باطنی خود را از نزدیک در آیینه خودشناسی ملاحظه کند، تا با شناخت بیشتراز خود و اهتمامی ملهم از ایمان راستین، ریشه رذایل و بدی‌ها را که در روح و روان او پدید آمده، قطع کند.
خودشناسی در مجموعه تعالیم اسلام به قدری اهمیت دارد که گفته شده: کسی که می‌خواهد زنجیره پلشتی‌ها را در وجود خود از هم بگسلد و از آثار منفی آن مصون ماند، علاوه بر مراقبه دائم بر رفتار خویش، لازم است همه روزه هنگامی که غوغای زندگی به سکوت و خاموشی شب می‌گراید، نتیجه و علل اعمال روز گذشته خود را در نظر بیاورد و با بی طرفی آنها را مورد ارزیابی قرار داده و آنچه را ناشایست یافت، تصمیم بر ترک آن بگیرد. امیر مؤمنان علی (ع) در این خصوص می‌فرماید: «بر هر خردمندی لازم است که عیوب مذهبی، فکری، اخلاقی و معاشرتی خود را دقیقاً مورد بررسی قرار دهد و آنها را در سینه خود ضبط نماید و یا روی کاغذی بنویسد، سپس کوشش کند که تمام آنها را ریشه کن سازد» (غررالحکم ص ۵۵۹)
پایه و مایه خودشناسی، مرگ باوری است و اینکه انسان به یاد بیاورد که هر نفسی که برمی‌آید ـ اگرچه ممد حیات است ـ اما صاحب نفس را نیز به مرگ نزدیک‌تر می‌کند. پس با هر نفسی، قدمی به مرگ نزدیک‌تر شده‌ایم، مرگی که گریزی از آن نیست. مهم آن است که نفس‌ها در طاعت خدای متعال برمی‌آید یا در معصیت او؟ یقیناً نفس‌هایی ارزشمند است که با حال توجه به خداوند برآید نه در حال غفلت و بی توجهی. اگر زندگی ما چنین سپری شد مرگ ما نیز در همان حال خواهد بود و اگر خدای نکرده در معصیت بگذرد زندگی پس از مرگ نیز همراه با آثار همان اعمالی است که در زندگی انجام داده‌ایم. پس نیکو آن است که با هر نفس یک توجه به مرگ حاصل آید چرا که آن توجه، قلب را جلا داده و جلای دل به حیات دل کشیده می‌شود و دلی زنده است که می‌فهمد و می‌شنود.
 رأفت الهی موجب شده تا علاوه برتوصیه به داشتن مراقبه‌های شبانه، در مقاطع خاصی از عمر نیز شرایط مناسبی فراهم شود تا انسان با انگیزه و اهتمام بیشتری به این مهم بپردازد و روح  را از عیوب اخلاقی بپیراید. شب‌های قدر یکی از این مقاطع خاص است که بیانگر لطف الهی نسبت به بندگانش می‌باشد.
شب قَدر که گفته شده در آن امور یک‌ساله انسان‌ها مقدر می‌شود در قرآن کریم و در سوره‌های قدر و دخان بدان تصریح شده و برخی ویژگی‌های آن برشمرده شده است. در قرآن و روایات ارزش شب قدر بیش از هزار ماه دانسته شده و این شب با فضیلت‌ترین شبِ سال و شب رحمت الهی و آمرزش گناهان نیز شناسانده شده است. به تصریح کلام وحی در  این شب، فرشتگان به زمین می‌آیند و بنابر برخی احادیث شیعه، مقدرات سال آینده بندگان را بر امام عصر(ع)عرضه می‌کنند. زمان دقیق شب قدر، روشن نیست، ولی بر اساس بسیاری از روایات، در ماه رمضان بوده و به احتمال زیاد یکی از شب‌های ۱۹، ۲۱ و یا ۲۳ این ماه است. شیعیان بر شب ۲۳ ماه رمضان و اهل سنت بر شب ۲۷ این ماه تأکید بیشتری دارند. در روایتی از امام صادق(ع) آمده است که بهترین ماه‌، ماه رمضان  و قلب این ماه، شب قدر است. همچنین از پیامبر(ص) نقل کرده‌اند که شب قدر را سَروَر شب‌ها برشمرده است. بنابر منابع روایی و فقهی، روزهای قدر نیز همانند شب‌های آن گرانقدر و با فضیلت‌اند. در برخی روایات آمده است که بهترین اعمال در این شب علاوه بر عبادت خالصانه تفکر و علم آموزی است.
مسلمانان در این شب‌ها با الگوگیری از بزرگان دین، به شب‌زنده‌داری، خواندن و تدبر در قرآن، دعا و دیگر آیین‌ها و اعمال این شب می‌پردازند. ضربت خوردن و شهادت امام علی(ع) در این شب‌ها نیز به اهمیت آن‌ نزد شیعیان افزوده و سوگواری برای آن امام با آیین‌های شب قدر همراه شده است. همان جان شیفته‌اى که بار سفر را از قبل بسته و شتر تیزرو حیات را پیشاپیش در جاده‌هاى سفر آخرت رانده بود. مردى که از دریچه زهد به دنیا می‌نگریست و دنیا را با تمام جبروتش زیر کفش وصله‌دار خویش ریخته بود.
انسان برترى که زرق و برق دنیا زیر نگاه‌هاى نافذش در هم شکسته و لذایذ آن هیچ گاه اراده او را به بازى نگرفتند.
دلاورترین و جسورترین انسانى که نقاب ریا و تزویر از چهره دنیا پرستان برگرفت و آنچه در پس پرده‌هاى نقاشى شده و مقدس نما بود را نمایاند. ابرمردى که بت‌هاى بزرگ را به زانو درآورد و خود اما در برابر بیچارگان زانوى تواضع بر زمین نهاد. راهنمایى که با فروغ دانشش راه را از بیراهه‌هاى ظلمانى شرک و ستم و ناروا شناساند و کاروان بشریت را با حکمت‌هاى فروزانش همراهى کرد. علی‌(ع) جوانمردى که عربده‌هاى مستانه حاکمان مستبد و متجاوزین ستمگر را با صلابت و شجاعتش خاموش کرد و همهمه‌هاى عیش و فساد را با عتاب مؤمنانه فرونشاند و اسوه کامل تقوا بود همان اسطوره ایمان که فضیلت در کرانه شخصیتش لنگر انداخته است.‌