گرهی از گره‌های تئاتر باز کنیم

محمدرضا خاکی
مدرس و کارگردان تئاتر
برای هر کسی که بخواهد به‌عنوان دانشجو وارد رشته تئاتر شود خواندن متون کلاسیک نمایشی از جمله مبانی و پایه‌های اصلی به حساب می‌آید؛ چه به‌صورت مطالعه تاریخی و چه به‌صورت مطالعه ادبیات نمایشی و فرقی نمی‌کند که این دانشجو در ایران تحصیل می‌کند یا در هر کجای دیگر جهان. در واقع اگر به برنامه‌های آموزشی دانشکده‌های تئاتری ایران یا سایر کشورها نگاهی کنیم، متوجه می‌شویم که مطالعه آثار کلاسیک جزء واحدهای اصلی درسی دانشجویان در نظر گرفته شده است. البته باید این نکته را متذکر شوم که در دانشکده‌های ما متأسفانه وقت کافی صرف این واحد‌های درسی نمی‌شود. در این میان باید حتماً به این نکته اشاره کرد که ترجمه آثار کلاسیک، قابلیت و توانایی خاص خود را برای ترجمه می‌طلبد. متأسفانه امروزه ترجمه کتاب‌های گوناگون از جمله نمایشنامه بسیار زیاد شده است و یکی از دلایل آن، تسهیل و همه‌گیر شدن امکان ترجمه کردن به کمک موتور ترجمه گوگل است. به همین دلیل است که وقتی برخی متن‌های ترجمه را به دست می‌گیریم و شروع به خواندن می‌کنیم به‌هیچ وجه نمی‌توانیم با آن ارتباط برقرار کنیم، چون کلمه‌به‌کلمه ترجمه شده و آن هم توسط یک موتور جست‌و‌جویی که هیچ اشرافی به متن ندارد. مترجم آثار نمایشی بی‌تردید باید شناخت درست و کاملی نسبت به آن متن داشته باشد و اشراف درست و کاملی هم روی زندگی نویسنده، دوره تاریخی‌ که در آن زندگی می‌کرده، جنس زبان و ادبیات او داشته باشد و پس از این شناخت‌ها باید این اجازه را به خودش بدهد که دست به ترجمه بزند. ضمن اینکه بعد از همه اینها مترجم باید از خودش این سؤال را بپرسد که متن مورد نظر را چرا باید ترجمه بکند و با همین سؤال دست به گزینش میان متن‌هایی بزند که در اختیار دارد. به‌هر صورت بخشی از این انتخاب هم زاییده سلیقه مترجم است و بخش دیگرش هم به تجربه و دانش و مطالعه او و همچنین سطح آشنایی او با فرهنگ و زبان مبدأ برمی‌گردد. چند روز پیش در یکی از کلاس‌های آنلاین با شاگردانم «مرغ دریایی» چخوف را می‌خواندیم و ضمن مقایسه ترجمه‌هایی که از این نمایشنامه شده است متوجه شدیم که اشتباه های فاحشی در ترجمه برخی از آنها رخ داده است؛ و دلیلش هم عدم آشنایی واقعی برخی از همین مترجم‌ها با مقوله تئاتر بوده است... تئاتر یک رشته تخصصی است و ترجمه تئاتر هم کاری تخصصی است و اگر به‌عنوان مترجم دانش تخصصی در حوزه تئاترنداشته باشیم نمی‌توانیم ترجمه خوبی در اختیار مخاطب قرار بدهیم. به‌هر روی ترجمه صرفاً، انتقال متن از یک زبان به زبان دیگر نیست؛ بلکه انتقال فرهنگ و ادبیات یک کشور به کشور دیگر است. در این میان باید بتوانیم برای اصطلاحات زبانی مبدأ در زبان مقصد معادل‌های درستی که در فرهنگ ما قابل پذیرش است، پیدا کنیم و این امر بدون داشتن آگاهی زبانی کافی و دانش تئاتری لازم به دست نخواهد آمد. ما اجازه نداریم هر کاری که دل‌مان می‌خواهد را با هر اثری- چه در حوزه ترجمه و چه در حوزه اجرا- انجام  دهیم. اگر غربی‌ها پاردوی‌هایی روی متن‌های کلاسیک می‌نویسند و به صحنه می‌برند، از کودکی و از دوران مدرسه تمام آثار کلاسیک نمایشی را خوانده‌اند و تماشاگران شان هم متن اصلی را بخوبی می‌شناسند. اما ما واقعاً چنین شرایطی را نداریم و به همین دلیل است که اکثر این نوع تجربه‌ها روی آثار کلاسیک خارجی ناکام می‌مانند؛ زیرا آموزش و تجربه تاریخی اش را نداشته و نداریم! به‌عنوان نکته آخر درباره خود تئاتر هم گفتن این نکته ضروری به‌نظر می‌رسد که متأسفانه امروزه با توجه به آسیب‌هایی که کرونا به تئاتر ما زده برخی افراد به جای طرح مسائل واقعی تئاتر که تعدادشان هم کم نیست، دنبال حاشیه‌سازی هستند و مسأله تئاتر را به دیوار و حصارکشی دور تئاترشهر یا صورت سیاه حاجی فیروز و از این قبیل تقلیل می‌دهند. از حضور دستفروش‌ها یا عده‌ای از شهروندان معتاد یا دگرباش در اطراف تئاتر شهر شکوه می‌کنند. در حالی که به گمان من این حرف‌ها همه‌اش حاشیه‌سازی است. این انسان‌ها شهروندان بی‌پناهی هستند که اتفاقاً یکی از وظایف اصلی تئاتر طرح زندگی و مشکلات آنها بر صحنه است. آرتور میلر «مرگ‌ فروشنده» را درباره همین دستفروش‌ها نوشت. مسأله تئاتر امروز این نیست که صورت حاجی فیروز سیاه بوده یا سفید که بحثی انحرافی است و حقیقتش بر همگان روشن است. مسأله فقدان گفت‌و‌گو و نظریه‌پردازی درباره وضعیت اسفبار تئاتر در ایام کرونا، وضعیت اقتصادی دشوار تئاتری‌ها، روشن نبودن وضعیت روز به روز فزاینده تعداد فارغ‌التحصیلان رشته تئاتر و بیکاری آنها و ده‌ها مورد دیگر است... آیا بهتر نیست که به کمک هم گرهی از گره‌های تئاتر باز کنیم؟‌