کدام صبر؟

شهید آیت‌الله دکتر سید محمد حسینی بهشتی
«یا ایهاالذین آمنوا استعینوا بالصبر و الصلوة ان الله مع الصابرین »
این آیه، مردمی را که به اسلام ایمان آورده‌اند، به شکیبایی و نماز دعوت می‌کند تا از این دو کمک گیرند، که خدا با شکیبایان است. «صبر» در قرآن کریم و در روایات اسلامی و مخصوصاً در خطبه‌ها و کلماتی که از امیرمؤمنان علی علیه السلام در نهج‌البلاغه نقل شده است، به‌عنوان یکی از فرازهای اساسی و اصیل تعالیم اسلام به چشم می‌خورد. صبر دو معنی و مفهوم دارد که یکی از آنها اسلامی و دیگری ضد اسلام است. آن‌چه ضد اسلام است و من آن را در بحث‌ها به «صبر منفی» تعبیر می‌کنم ضد اسلامی است و از آن‌چه اسلامی است و از فرازهای برجسته تعلیم و تربیت اسلامی است به «صبر مثبت» تعبیر می‌کنم. مثال‌هایی می‌زنیم تا با کمک آن مثال‌ها ببینیم چطور صبر گاهی منفی و گاهی مثبت است، آن وقت بهتر می‌توانیم بفهمیم کدام یک از این‌ها با روح تعالیم اسلام سازگار است و حتی لازم و اصیل است و کدام ناسازگار و حتی ضد است.
مثل وقتی زلزله‌ای رخ می‌دهد، مردم زلزله‌زده، مردمی صبور می‌شوند. یعنی وقتی خانه‌ها بر سر آن بندگان بینوا فرو ریخته است می‌گویند خدا خواسته است، چه می‌شود کرد، پاداش اعمال‌مان است و با این دلخوشی کم‌ترین تحرک اساسی برای نجات خودشان و دیگران از خود نشان نمی‌دهند. اگر کسی از آنها احوالی بپرسد و بگوید حالتان چطور است؟ می‌گویند الحمدلله، چه می‌شود کرد؟ باید بر قضا و قدر الهی صبر کرد، در برابر حوادث باید صبر کرد و شاید خیلی از آنها، آیۀ کریمۀ «إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیهِ رَاجِعُونَ»  را به‌عنوان اینکه نشانۀ ایمان آنها به اسلام و توجّه آنها به خدا است، تحویل آدم دهند.
این‌گونه افراد می‌خواهند این حالت را به‌عنوان حالت صبر از خودشان نشان دهند.
این سبک روحیه که در جامعه ما به‌عنوان تربیت عالی ایمانی و اسلامی در قرن‌های متمادی عرضه شده است، صبر منفی است. کم‌حرکتی و کم‌کوششی برای چاره‌اندیشی در برابر حوادث و تلخکامی‌ها را صبر می‌گویند. به قرآن مراجعه کنید، چند جزیی از قرآن را که بخوانید می‌فهمید این صبر، صبر اسلامی نیست، این صبرِ ضد اسلامی است.
جالب این است که آیات صبر در قرآن عموماً در زمینه «جهاد» است؛ یعنی پرخطرترین و پرتلاش‌ترین میدان‌های کوشش بشری، میدان مبارزات اصیل اجتماعی، مبارزاتی که با رنج و شکنجه و زخمی شدن و ناراحتی و کشته شدن و خرج کردن و گرما و سرما تحمل کردن توأم است. آیات صبر عموماً در این زمینه است.
پس این صبر هرگز نمی‌تواند از قبیل آن صبری باشد که در جامعه ما به‌طور معمول گفته، شنیده و یاد داده می‌شود. این صبر با تحرک بیشتر، سخت‌تر، هر چه جامع‌تر و توان‌فرساتر همراه است. صبر اسلامی یک چنین چیزی است.
زلزله‌زده‌ای که می‌کوشد بدون از دست دادن کم‌ترین فرصت، خودش و دیگران را از زیر حادثه سهمگین زلزله و آثار شوم او بیرون بکشد و بعد برای درمان بیمارانی که دچار این حادثه شده‌اند، حداکثر کوشش را به‌کار می‌برد، از حداکثر وسایل استفاده می‌کند، با هر جا که دستش می‌رسد تماس می‌گیرد. این کارها مخصوصاً برای یک آدم مصیبت دیده زلزله‌زده زحمت دارد، به‌طوری که تحمل زحمت این تلاش معمولاً از یک انسان مصیبت‌زده ناراحت انتظار نمی‌رود. اگر این شخص برخلاف انتظار در برابر این حوادث سخت و از دست دادن مال و بستگان، ناتوانی و ضعف نشان نداد، مثل یک آدمی که گویی بر سر این فرد هیچ چیز نیامده است این در و آن در زد، اینجا و آنجا رفت، از این و آن کمک خواست، به این آدم تلاشگر که از زیر بار زلزله برخاسته است، [او را] «آدم صبور» می‌گوییم. صبری که ما در میدان جهاد به‌عنوان نمونه عالی از امام حسین علیه السلام نقل می‌کنیم. می‌گوییم امام در روز عاشورا پس از از دست دادن همه نزدیکان و بستگان و یاران چنان روحی تازه و با نشاط داشت که گویی هیچ بر سر او نیامده است. هم چنین اگر شخص زلزله‌زده با چنین روحیه‌ای در برابر این حادثه خودش را نشان دهد، می‌گوییم آدم صبوری است، آدم شکیبایی است، آدمی است که حوادث سهمگین شجاعت و جسارت و قدرت عمل و اراده را از او نمی‌گیرد. این معنای صبر است. خود را در برابر حوادث نباختن، قدرت تفکر و چاره‌اندیشی را از دست ندادن، تسلیم تلخی‌ها نشدن، این صبر مثبت است.
همچنین، به بیماری صبور می‌گوییم که در خوردن داروی تلخ برای درمان بیماری از خودش ناراحتی نشان ندهد. بنده خیلی از افراد به اصطلاح صبور را دیده‌ام که در صبر منفی نمونه بودند. این موارد تجربه‌های عینی من در زندگی است. از نظر صبر منفی نمونه بوده‌اند. به این معنا که من کم‌تر دیده بودم که اینها از یک چیزی که ندارند و کمبودی در زندگی‌شان هست شکوه بکنند و ناراحتی نشان دهند، صبر منفی این‌ها خوب بود.‌