وعده‌های انتشار اسناد جنگ چه زمانی محقق خواهد شد؟

اسماعیل علوی
دبیر گروه پایداری
در تاریخ نگاری علمی، اسناد دارای آنچنان موقعیت و جایگاهی هستند که بدون آنها، تاریخ‌نگاری با ابهام و تردید جدی مواجه است.اهمیت اسناد در پژوهش‌های تاریخی تا آن حد است که هیچ ادعایی بدون سند قابل قبول نبوده و نمی‌توان از آن دفاع کرد. از این‌رو نسبت اسناد با پژوهش‌های تاریخی را نسبت روح و بدن دانسته‌اند که بدون آن تاریخ نگاری جسدی فاقد ارزش واقعی خواهد بود.
بنابراین یک روایت تاریخی وقتی دارای اعتبار است که مستند به سند یا اسناد باشد. همچنین اصالت یک روایت تاریخی بسته به اسنادی است که از پی آن می‌آید. از ابتدای اختراع خط و ثبت و ضبط حوادث به وسیله نگارش، اسناد از جمله مهم‌ترین منبع تاریخی محسوب می‌شوند که مورخان با استناد به آنها صحت و سقم مطالب خود را به اثبات می‌رسانند.

اسناد بویژه برای پژوهش‌های تاریخی، همچون مصالحی هستند که مورخ با استفاده از آنها می‌تواند به بازسازی تاریخ بپردازد و درس آموز باشد و در نتیجه برمناسبات اجتماعی انسان‌ها تأثیر بگذارد. اسناد با توجه به استفاده‌‌ای که در هر زمان از آنها می‌شود دارای دو ارزش پژوهشی و حقوقی‌اند که تا زمانی که از اهمیت و ارزش جاری و روزمره برخوردارند، اهمیت حقوقی داشته وبعد از گذشت زمان واجد ارزش تحقیقی و استنادی می‌شوند که پژوهش‌ها و تحلیل‌های مورخان بدون مراجعه به آنها کامل نخواهد شد.
بی‌توجهی به حفظ و نگهداری اسناد، موجب از میان رفتن بسیاری از آنها در طول تاریخ شده و دور از دسترس بودن آنها نیز تدوین تاریخ را با مشکل روبه رو کرده است. اسناد به‌عنوان منبعی مهم، نقد اتفاقات تاریخی را ممکن ساخته و جایگاه نگاه تاریخی را ارتقا می‌بخشند.
جنگ تحمیلی به‌عنوان مهم‌ترین حادثه بعد از پیروزی انقلاب اسلامی  از اهمیت تاریخی بسیاری برخوردار است که هرگاه با اتکا به منابع و اسناد تاریخی تدوین شود حاوی نکات آموزنده و مؤثر در تصمیم گیری‌های کلان خواهد بود ،اما اسناد مکتوب مقاطع مهم آن هنوز به‌طور کامل منتشر نشده است. از این‌رو روایت‌های تاریخی را با اما واگر‌هایی مواجه ساخته است. پیرامون برخی از مقاطع جنگ همچون آغاز جنگ، ادامه آن پس از فتح خرمشهر و مقطع پذیرش قطعنامه پرسش‌هایی برای نسل جوان وجود دارد که برای قانع کردن آنان نمی‌توان به تحلیل‌ها و اقناعات سیاسی بسنده کرد و مستند کردن پاسخ‌ها به اسناد گویا ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است. لکن با همه اهمیت این گونه اسناد، هنوز سندهای بسیاری که می‌توانند به مثابه کلیدی قفل گشا به حل معما کمک کنند در آرشیوها نگهداری می‌شوند. نخستین بار در سال 1393 سردار مرتضی قربانی مسئول نگهداری بخشی از اسناد جنگ در ستاد کل نیروهای مسلح وعده انتشار این دست از اسناد را داد ، وی در گفت‌و‌گوی توضیحی خود با خبرگزاری جمهوری اسلامی گفت که تنها برخی ازاسناد محرمانه جنگ ایران و عراق بزودی منتشر می‌شوند و ستاد کل نیروهای مسلح جمهوری اسلامی دستور خارج شدن برخی از اسناد را از طبقه‌بندی محرمانه صادر کرده است. وی وعده داد این اسناد در سال ۱۳۹۴ به‌عنوان اسناد عادی منتشر شوند و در اختیار پژوهشگران قرار گیرند. سردار قربانی، رئیس سازمان موزه انقلاب و دفاع مقدس در این گفت‌و‌گو اعلام کرد که به دستور رئیس ستاد کل نیروهای مسلح، برخی اسناد جنگ هشت ساله ایران و عراق که تاکنون در شمار اسناد محرمانه بودند، از طبقه‌بندی محرمانه خارج شده  و به‌عنوان اسناد عادی منتشر خواهند شد ، اما وی در همان گفت‌و‌گو تأکید کرد  بخشی از اسناد «اساسی» جنگ مثل فرامین مقامات عالی رتبه جمهوری اسلامی، دستورات ریاست جمهوری و تصمیمات شورای عالی دفاع، همچنان در طبقه‌بندی محرمانه باقی خواهند ماند. همچنین یادآور شد که «نیروهای مسلح حق ارائه سند به بیرون از دستگاه را ندارند »حال آنکه منظور از اسناد جنگ آن دسته از اسنادی است که به حل معماهای جنگ کمک خواهد کرد نه اسناد طراحی و نحوه اجرای عملیات‌ها که شامل مرور زمان شده و اهمیت کلیدی ندارند.اگرچه وی تأکید کرد که: «حتی اسنادی که مربوط به سازمان حفاظت است هم از طبقه‌بندی محرمانه خارج شده در اختیار مردم قرار خواهد گرفت». که اشاره او به سازمان حفاظت اطلاعات ستاد کل نیروهای مسلح بود.
علاوه بر این سردار بهمن کارگر رئیس بنیاد حفظ آثار بار دیگر خبرداد  «اسناد محرمانه جنگ سال آینده منتشر می‌شود».
این اظهارات در پی مجادله بر سر واقعیت های عملیات کربلای 4 صورت گرفت که ضمن آن دریک مباحثه توئیتری میان محسن رضایی، فرمانده جنگ با جعفر شیرعلی نیا، پژوهشگر، بازار بحث و تحلیل درباره 8 سال دفاع مقدس داغ شده بود. سردار بهمن کارگر در این مقطع از جایگاه رئیس بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس در گفت‌و‌گوی رسانه‌ای به ایرنا گفت که اسناد محرمانه جنگ تحمیلی رژیم بعث عراق علیه جمهوری اسلامی ایران ابتدای سال آینده، روی یک سایت یا سامانه منتشر خواهد شد البته ایشان هم با محرمانه باقی ماندن بخشی از اسناد یاد آور شدند که تنها «90 درصد کل اسناد دوران دفاع مقدس قابل انتشار هستند.» سردار کارگر با اشاره به موضوع روز انتشار اسناد مربوط به عملیات‌های کربلای 4 و کربلای 5و دیگر عملیات‌ها دردوران دفاع مقدس را در سال بعد وعده داد ولی انتشار 90 درصدی اسناد جنگ، ذهن‌ها را متوجه آن 10 درصدی کرد که قرار بود همچنان محرمانه باقی بماند. اگرچه در دهه‌های قبل همین مقدار هم از دسترس پژوهشگر عادی و دانشجویان خارج بود و با دشواری به آنها دست می‌یافتند، اما با تدبیر «بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دوران دفاع مقدس» دسترسی به این اسناد ساده‌ترشد. سردار کارگر در عین حال، از 56 طرح مطالعاتی و پژوهشی در حوزه دفاع مقدس سخن گفت و آن را به جعبه سیاه جنگ تشبیه کرد و گفت: «تمام مسائل جنگ در همه ابعاد در این طرح‌ها آمده و ممکن است این آثار را در قالب 200 کتاب منتشر کنیم یا 50 فیلم از روی آنها بسازیم و تا پایان برنامه ششم فرصت انتشار این طرح‌ها را داریم.» این درحالی بود که حتی وعده انتشار اسنادی که پاسخگوی موارد مناقشه برانگیزی همچون موضوع پایان جنگ و پذیرش قطعنامه هم بود، داده نشد.‌
اگر چه سردار بهمن کارگر رئیس بنیاد حفظ آثار درهمان ایام در گفت‌و‌گو با «ایران» مسئولانه انتشار اسناد را مصونیت از تحریف تاریخ جنگ دانسته و از موضعی مثبت بیان داشت که:«این بنیاد مدعی‌العموم دفاع مقدس است و در برابر تحریف‌کنندگان دفاع مقدس می‌ایستد و به این منظور قرارگاه نهضت فرهنگی دفاع مقدس تشکیل شده و ابلاغیه‌ای به دستگاه‌های مختلف ارسال کرده‌ایم که پاسخ به شبهات و ابهامات دفاع مقدس، وظیفه بنیاد حفظ و نشر آثار دفاع مقدس است و هر که دفاع مقدس را تحریف کند، مجرم شناخته می‌شود و برابر مقررات با متخلف، برخورد خواهد شد.» و این خبر را نیز داد که «اسناد محرمانه جنگ از سال آینده در دسترس عموم قرار می‌گیرد.» که این سخنان واکنش‌های امیدوارکننده‌ای را به‌دنبال داشت. اما در عمل پژوهشگران در انتظار تحقق وعده‌های داده شده‌اند تا ابهاماتی که پیرامون مقاطع مهم و حساس جنگ وجود دارد به روشنی و با استناد به اسناد معتبر پاسخ گفته شوند. چرا که 8 سال دفاع مقدس تضمین‌کننده حیثیت و هویت کشور و پشتوانه امنیت ملی و عزت ملت ایران است. اگر این هشت سال دفاع مقدس با آن خصوصیات در آن مقطع از تاریخ کشورمان به وجود نمی‌ آمد، امروز کشور ما و ملت ما‎، مطمئناً از عزت، امنیت و استقلال برخوردار نبود.‌‌