موتور دوران‌ گذار انرژی روشن شد

عطیه لباف|  سال 2020 و در اوج همه‌گیری کووید19، تنها شکل انرژی که سرمایه‌گذاری در آن کم نشد، انرژی‌های تجدیدپذیر بود. به طوری که آژانس بین‌المللی انرژی (IEA) گزارش می‌دهد: «علی‌رغم وجود پاندمی، ظرفیت انرژی‌های تجدیدپذیر جهان در 2020 حدود 45 درصد رشد داشته که یک پیشرفت بی‌نظیر در زمینه انرژی‌های خورشیدی و بادی محسوب می‌شود.»
بر اساس گزارش IEA، این بیشترین میزان افزایش سالانه از سال 1999 است که احتمالاً در 2021 و 2022 نیز ادامه خواهد داشت و به این ترتیب تبدیل به یک جریان عادی خواهد شد. این جریان عادی سرمایه‌گذاری در انرژی‌های تجدیدپذیر که با تکیه بر هدف جهانی کاهش انتشار کربن دنبال می‌شود، آغاز یک روند جدی برای دوران‌گذار انرژی تا سال 2050 خواهد بود.
سهم 60 درصدی تجدیدپذیرها از انرژی‌های اولیه در 2050
در تعریف دوره‌ گذار انرژی، 3 سناریو تعریف می‌شود که این 3 سناریو، میزان کاهش تقاضا برای سوخت‌های فسیلی تا سال 2050 را ارقام متفاوتی برآورد می‌کنند. اما همگی در راستای کاهش مصرف سوخت‌های فسیلی و محدود کردن انتشار کربن تعریف می‌شوند تا از شدت گرمایش جهانی کاسته شود.
برای مثال، بریتیش پترولیوم (BP) سال گذشته در گزارش چشم‌انداز انرژی سال 2020 خود این 3 سناریو را به‌صورت «گذار سریع»، «کربن صفر» و «پایه» تعرف کرده بود. براساس این تعاریف، تا 2050 سهم برق در سبد انرژی جهان به ترتیب به 45 درصد، 50 درصد و 34 درصد خواهد رسید و در نتیجه اجرای سیاست‌های «گذار سریع» و «کربن صفر» سهم انرژی‌های تجدیدپذیر حدود 10 برابر افزایش خواهد داشت. حتی در سیاست «کربن صفر» پیش‌بینی این است که سهم انرژی‌های نو به بیش از 60 درصد در سبد انرژی‌های اولیه خواهد رسید که البته یک سناریو خوشبینانه تلقی می‌شود. آمارها نشان می‌دهد که در 2018 این بخش تنها 5 درصد از مصرف انرژی اولیه جهان را به خود اختصاص می‌دادند.
اما چه با در نظر گرفتن سناریو‌ی گذار سریع و چه با لحاظ سناریو پایه که پیش فرض آن ادامه روند 1999 تا 2019 میلادی است؛ می‌توان دریافت که جهان در حال حرکت به سمت توسعه تجدیدپذیرها و کاهش انتشار کربن است و یک اراده جدی برای محدود کردن گرمایش جهانی در حدود 1.5 الی 2 درجه سلسیوس تا سال 2100 وجود دارد. هرچند که هنوز میان «وضع موجود و محدودیت‌های دما در توافقنامه اقلیمی پاریس برای دهه جاری میلادی» یک شکاف اساسی دیده می‌شود.
انرژی‌های بادی سردمدار افزایش ظرفیت
آنطور که آژانس بین‌المللی انرژی گزارش می‌دهد، انرژی‌های بادی با افزایش 90 درصدی از سردمداران این افزایش ظرفیت بوده‌اند. البته گزارش به افزایش 23 درصدی تأسیسات جدید انرژی خورشیدی نیز اشاره دارد.
این آژانس در نیمه‌های سال گذشته میلادی، احتمال می‌داد که توسعه تجدیدپذیرها با توقف برخی از پروژه‌ها کند شود و توسعه پروژه‌های نیمه تمام به سال 2021 کشیده شود. اما براساس گزارش جدید، مقدار بی‌سابقه‌ای از انرژی‌های تجدیدپذیر در سه ماهه چهارم سال 2020 وارد شاخص‌ها و آمارها شد. چین در این دوره زمانی به تنهایی بیش از 92 گیگاوات ظرفیت اضافه کرده که بیش از سه برابر مقدار اضافه شده در سه ماهه چهارم سال 2019 است. ایالات متحده نیز در فصل آخر، 19 گیگاوات به ظرفیت‌های موجود خود اضافه کرده است، که نسبت به سه ماهه مشابه سال قبل افزایش چشمگیری داشته است.
بر اساس داده‌های IEA در سال 2020، انرژی تجدیدپذیر تنها منبع انرژی بودند که تقاضا برای آن افزایش داشته است. این درحالی است که مصرف سایر سوخت‌ها در 2020 کاهش یافت. فاتح بیرول، رئیس آژانس بین‌المللی انرژی، هفته گذشته با بیان اینکه «گسترش قابل ملاحظه برق پاک بسیار مهم است تا جهان بتواند به اهداف خود برسد» از دولت‌ها خواست که «سرمایه‌گذاری در انرژی خورشیدی، بادی و سایر شاخه‌های انرژی‌های نو را مانند سال 2020 دنبال کنند و زیرساخت‌های شبکه برق خود را نیز در همین راستا تقویت کنند.»
خداحافظی با زغال سنگ؟
داده‌ها نشان می‌دهد در سال 2020 مصرف زغال سنگ به‌عنوان منبع اصلی انتشار گازهای گلخانه‌ای که به تغییرات آب و هوایی جهانی می‌انجامد، حدود 4 درصد کاهش داشته است که بزرگترین افت از زمان جنگ جهانی دوم بوده است. اما با کمرنگ شدن همه‌گیری کووید19 احتمال داده می‌شود که این جریان معکوس شود. همان‌طور که تقاضا برای این بخش از اواخر سال گذشته میلادی با احیای نسبی اقتصاد آسیا بیشتر شد.
اما بازگشت اقتصاد به چرخه قبلی خود تنها عامل این رشد مجدد تقاضا برای زغال سنگ نخواهد بود. به‌طوری که دیده می‌شود، چین حتی با سرمایه‌گذاری قابل توجه در انرژی «سبز» همچنان به ساخت نیروگاه‌های جدید زغال سنگ ادامه می‌دهد.
در ماه آوریل IEA اعلام کرد چین مسئول حدود یک سوم از مصرف سالانه زغال سنگ جهان است و انتظار می‌رود در سال 2021 به رکورد جدیدی برسد.
براساس اداره اطلاعات انرژی امریکا، حدود 20 درصد از ظرفیت تولید برق ایالات متحده نیز به نیروگاه‌های زغال سنگ متکی است. بیشترین سهم برق این کشور از نیروگاه‌های گاز طبیعی است؛ با رقمی در حدود 43 درصد. اما با وجود این، یک جریان سرمایه‌گذاری برای توسعه سریع تجدیدپذیرها نیز در این کشور دیده می‌شود که قرار است بر اساس این برنامه تا سال 2022 هر سال حدود 20 الی 22 درصد به ظرفیت انرژی‌های تجدیدپذیر افزوده شود. سیاست‌های محیط زیستی دولت جو بایدن، باعث شده که جهان به برنامه توسعه تجدیدپذیرها و کاهش انتشار آلاینده‌های محیط‌ زیستی امریکا امیدوار‌تر شود. این درحالی است که از سوی دیگر IEA چندین کشور را به‌عنوان محرک رشد خارق‌العاده انرژی‌های تجدیدپذیر در سال گذشته معرفی کرده است که چین، ایالات متحده و ویتنام از جمله آنها هستند. در این گزارش آمده است که برای اولین بار، چین 50 درصد از رشد ظرفیت انرژی‌های تجدیدپذیر جهان را به خود اختصاص داده است. البته انتظار می‌رود این کشور در سال 2021 ظرفیت انرژی تجدیدپذیر کمتری را وارد مدار کند.
طبق گفته آژانس بین‌المللی انرژی «انتظار می‌رود در 2021 و 2022 میلادی، انرژی‌های تجدیدپذیر 90 درصد از کل افزایش ظرفیت جهانی انرژی را به خود اختصاص دهند» و این یعنی عادی شدن جریان «گذار انرژی» و عبور از سوخت‌های فسیلی به سمت انرژی‌های نو از بادی گرفته تا سوخت هیدروژن. هرچند که سهم سوخت‌های فسیلی صفر نخواهد شد، اما در 2050 این سهم به حداقل می‌رسد.

وضعیت انرژی‌های تجدیدپذیر در ایران

درحالی که توسعه تجدیدپذیرها با سرعت چشمگیری در جهان دنبال می‌شود؛ در ایران شاهد توقف در توسعه این انرژی پاک هستیم. علت آن هم نبود یک سیاست واحد و بلندمدت انرژی، تحریم، ارزان بودن سوخت‌های فسیلی و ضعیف شدن اقتصاد صنعت برق و تلاطم‌های اخیر نرخ ارز است. به‌طوری که حمیدرضا صالحی، رئیس کمیسیون انرژی اتاق ایران، به «ایران» می‌گوید: «حتی برخی از سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی پروژه‌ها را نیمه کاره رها کرده‌اند و منتظر یک محرک قوی برای بازگشت هستند. این درحالی است که ظرفیت‌های بالقوه و جذابی برای توسعه تجدیدپذیرها در ایران وجود دارد.»
آخرین وضعیت توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر در کشور حاکی از آن است که تنها ظرفیت 875 مگاوات برق تجدیدپذیر در ایران وجود دارد که همین میزان نیز تاکنون از انتشار بیش از 4 میلیون تن گاز گلخانه‌ای و 25 هزار تن آلاینده‌های محلی جلوگیری کرده است.  فقط در فروردین‌ماه سال‌ جاری با تولید حدود 140 میلیون‌ کیلووات‌ ساعت انرژی تجدیدپذیر در کشور، از انتشار 91 هزار تن گاز گلخانه‌ای و همچنین 600 تُن آلاینده‌های محلی تا پایان این ماه جلوگیری شده است. تولید این میزان انرژی تجدیدپذیر باعث صرفه‌جویی 31 میلیون لیتر آب در فروردین‌ماه شده است که علاوه بر این، صرفه‌جویی در مصرف سوخت‌های فسیلی به میزان 40 میلیون مترمکعب معادل گاز طبیعی را محقق کرده است.
آنطور که صالحی می‌گوید، زمزمه‌های افزایش 40 درصدی قیمت خرید برق از سرمایه‌گذاران این بخش به گوش می‌رسد و باید دید که آیا می‌تواند مشوق خوبی برای جذب سرمایه‌ها در این صنعت مهم کشور باشد. گفته می‌شود که در ایران حدود 70 هزار الی 80 هزار مگاوات ظرفیت توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر وجود دارد؛ یعنی رقمی در حدود کل ظرفیت نصب شده نیروگاهی کشور.