سیل رسوب پشت سد هزار ساله فریمان

حمیرا حیدریان
خبرنگار
طرح گردشگری سد فریمان به خشکسالی رسید. پیش‌بینی‌ها خبر از خشک شدن این سد هزارساله (و به روایاتی با قدمتی بسیار بیش از این) تا پایان اردیبهشت می‌دهد. میزان آب مخزن سد از ۱۴ میلیون متر مکعب به یک‌ میلیون متر مکعب رسید. حجم رسوبات در این سد تاریخی آنقدر زیاد است که مسئولان شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی، ساخت یک سد جدید را به صرفه‌تر از تخلیه رسوبات پشت این سد تاریخی می‌دانند. مردادماه سال 99 بود که شهرداری فریمان با هدف «احداث منطقه نمونه گردشگری سد تاریخی فریمان» کار مطالعاتی روی این منطقه را آغاز کرد. پروژه‌ای که مساحتی بالغ بر 40 هکتار را پوشش می‌داد. این طرح ابتدا در فروردین ماه ۱۳۹۷ از سوی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی اعلام شد. طرح با هدف ارتقای سطح گردشگری و سرمایه‌گذاری بخش خصوصی در این منطقه تهیه شده است.
این سد هزارساله که از مشهورترین و با ارزش‌ترین آثار دیدنی و تاریخی استان است، فریمان را به قطب گردشگری شرق خراسان تبدیل کرده است. سد فریمان دارای تاجی به طول حدود 100 متر است. ارتفاع آن در حال حاضر به حدود 20 متر می‌رسد. سد که در مقاطعی ازجمله در دوره های صفوی و قاجار بازسازی شده در اسفند ماه سال 1379 در فهرست آثار ملی قرار گرفت. مدیر بهره‌برداری و نگهداری از تأسیسات آبی شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی در گفت‌و‌گو با «ایران» گفت: سد تاریخی فریمان در حال حاضر به‌دلیل کاهش بارندگی‌ها در آستانه خشک شدن است.
ادریس قائمی با بیان اینکه این کاهش بارندگی در سال‌جاری و ادامه روند آن عامل اصلی کم آبی این سد شده است، افزود: «کاهش بارندگی در سال گذشته از یک سو و گرمای زود هنگام از سوی دیگر باعث شد فصل کشت جلوتر از موعد باشد. از اسفندماه سال 99 برنامه جیره‌بندی آب را در نظر گرفتیم. انتظار می‌رفت طبق برنامه هرسال تا 15 اردیبهشت ماه مخزن‌های آبی سد برای تحویل حقابه پر باشد اما متأسفانه گرما و کاهش میزان بارندگی‌ها باعث شده است تا میزان آب داخل مخزن‌ها بشدت کاهش پیدا کند. در صورت عدم بارندگی متأسفانه تا پایان اردیبهشت ماه سد فریمان کاملاً خشک خواهد شد.»
وی رسوبات ناشی از سیلاب‌ها که مخازن سدهای استان از جمله سد فریمان را به‌جای آب پر کرده‌اند، یکی دیگر از چالش‌های پیش‌روی این سازمان عنوان کرده و اظهار داشت: ظرفیت مفید سدها در طول دوران بهره‌برداری کاهش می‌یابد و دلیل آن ورود رسوبات به مخازن سدها به همراه سیلاب‌ها است. اگرچه ورود سیلاب‌ها به سد اجتناب‌ناپذیر است اما با اقدامات پیشگیرانه و اقدامات بعد از ورود سیلاب می‌توان رسوبات مخازن سدها را کاهش داد. آمار دقیقی از میزان رسوب سدها وجود ندارد.ورود سیلاب و رسوبات به بیشتر سدها که در مسیر بستر رودخانه‌های استان واقع‌شده‌اند بدیهی است. یکی از اقداماتی که در مدیریت سدها معمول است تخلیه رسوبات در زمان وقوع سیلاب است که طبق دستورالعمل‌ها آب از مجاری تحتانی سدها تخلیه می‌شود. در نتیجه ضمن خروج رسوبات از مجاری خروجی، سدها هم پاک‌سازی می شود.
این مسئول با بیان اینکه کار لایروبی سدها در هیچ کدام از کشورها مقرون به صرفه نیست و انجام نمی‌گیرد، بیان کرد: یکی ازاقدامات پیشگیرانه‌ای که می‌توان انجام داد تا از ورود رسوبات به سدها جلوگیری کرد، شناسایی کانون‌های رسوبی در بالادست سدها است که با اقداماتی مانند تثبیت و دیواره‌سازی با توجه به میزان اعتبارات و اولویت‌های تعیین‌شده انجام می‌شود. اما عمده‌ترین فعالیت پیشگیرانه اجرای طرح‌های آبخیزداری در بالادست رودخانه‌ها است. در بیشتر سدهای مخزنی استان مانند سد «کمایستان» و سد «یام» سبزوار که سال گذشته گرفتار آن شدند لازم است که در بالادست، عملیات آبخیزداری مانند احداث رسوب گیرها انجام شود تا ضمن جلوگیری از پر شدن ظرفیت سد از رسوبات، عمر آن نیز کاهش پیدا نکند.
قائمی با اشاره به اینکه سازه‌های آبخیزداری، یا احداث نشده یا فرسوده‌اند، تصریح کرد: خراسان رضوی استانی خشک است و پوشش گیاهی ضعیفی دارد، علاوه بر این شیب دشت‌ها زیاد است بنابراین میزان ورود رسوبات به مخازن سدها زیاد است. در چنین شرایطی اجرای طرح‌های آبخیزداری و ساخت سازه‌های رسوب‌گیر در بالادست سدها کاری ضروری است که بر عهده منابع طبیعی است، اما شواهد حاکی از آن است که این سازه‌ها در بالادست سدها یا احداث نشده یا در طول زمان فرسوده شده‌اند و عاملی برای جلوگیری از ورود رسوبات به سدها نیستند. مدیر بهره‌برداری و نگهداری تأسیسات آبی شرکت آب منطقه‌ای استان ادامه می‌دهد: زمانی که رسوبات به هر دلیل وارد مخازن سدها می‌شود باید تمهیداتی برای تخلیه این رسوبات داشته باشیم. کارشناسان حوزه آب همگی بر این باورند که برداشت رسوبات وارد شده به مخازن سدها به‌وسیله ماشین‌آلات به‌هیچ‌عنوان مقرون‌به‌صرفه نیست و اقدام به‌صرفه، باز نگه‌داشتن مجاری خروجی و پاک‌سازی آن است. برخی سدها وضعیت مناسبی از نظر ورود رسوبات ندارند.شاید اغراق نباشد اگر بگوییم ساخت یک سد جدید به‌صرفه‌تر از تخلیه رسوب آنها باشد.
وی با اشاره به اینکه در بعضی مواقع اهمیت و ارزش آب و در نظر داشتن خشکسالی‌ها و لزوم ذخیره‌سازی آب و نیاز آبی مردم اجرای دستورالعمل‌ها را دشوار می‌کند، عنوان کرد: قاعدتاً زمانی که بارش سیلابی صورت می‌گیرد طبق دستورالعمل ما باید دریچه‌های تحتانی را باز کنیم تا رسوبات به همراه آب خارج شود. اما نگاه عموم مردم این است که این کار هدر دادن منابع آبی است و این تضاد باعث می‌شود اولویت بر خواست مردم قرار گیرد. بدیهی است که در چنین شرایطی با کاهش میزان رهاسازی آب سدها میزان رسوبات مخازن سدها هم‌ شدت می‌گیرد.
وی با بیان اینکه تا زمانی که آب در مخازن سد فریمان وجود داشته باشد حقابه کشاورزان داده خواهد شد، گفت: در سال 98 کشاورزان تقاضا کردند که مجاری تحتانی مخزن سد فریمان باز شود تا حجم قابل توجه رسوبات انباشت شده تخلیه شود تا امکان بهره‌برداری بیشتری از آب مخزن باشد اما متأسفانه هزینه‌های لایروبی بسیار سنگین است. در هیچ کجای دنیا این کار مقرون به صرفه نیست. کما اینکه همان‌طور که اشاره کردم شاید ساخت یک سد به مراتب، هزینه کمتری داشته باشد.اما آنچه بر عهده ما است رصد و پایش، بهره‌برداری و تحویل آب به کشاورزان است که با برنامه‌ریزی این اقدام انجام می‌شود.ضمن آنکه جهت افزایش ظرفیت مخزن و تخلیه و رسوب‌برداری برای صدور مجوزهای لازم اعلام آمادگی کرده‌ایم. مدیر بهره‌برداری و نگهداری تأسیسات آبی شرکت آب منطقه‌ای، ظرفیت مخزن سد فریمان را 14 میلیون متر مکعب عنوان کرد و افزود: این رقم در حال حاضر به کمتر از یک میلیون متر مکعب رسیده است که با ادامه روند کاهش بارندگی و افزایش دما تا چند روز دیگر شاهد خشک شدن کامل این سد تاریخی خواهیم بود. وی به طرح احداث منطقه نمونه گردشگری سد تاریخی فریمان اشاره کرد و بیان داشت: سازمان آب منطقه‌ای پیشنهاد دهنده این طرح بود تا در چارچوب قوانین و با رعایت محدودیت‌های محدوده سد این طرح اجرا شود.با تهیه و تصویب طرح اولیه، با شهرداری به‌عنوان متولی اجرای این طرح توافق‌های لازم صورت گرفت اما در حال حاضر با گذشت دوسال از مطرح شدن اجرای این پروژه متأسفانه قرارداد رسمی صورت نگرفته و مسکوت مانده است.