روایتی بزرگ از همسایگی دو فرهنگ

ابراهیم گله‌دارزاده
مدیر تئاتر شهر
آخرین کتابی که به تازگی مطالعه کردم، کتاب «الاَغانی» نوشته ابوالفرج اصفهانی و ترجمه محمد حسین مشایخ فریدنی است که انتشارات علمی و فرهنگی آن را منتشر کرده است. این کتاب درواقع شامل برگزیده آوازها و دانشنامه شعر و ادب و قصه‌ها و اساطیر و موسیقی عرب در عصر جاهلی و اموی و صدر دولت عباسی تا آخر قرن سوم هجری است و در آن هر آواز با شرح حال شاعر و خواننده و نوازنده و آهنگساز و البته تفصیل لحن آن ثبت شده و از سویی وزن عروضی و مشکلات لغوی و مناسبات تاریخی و نوادر و حکایات مربوط به آن در ذیل هر آواز آورده شده است. این کتاب از این جهت اهمیت دارد که می‌توان آن را سند اصالت موسیقی ایرانی در فرهنگ عربی دانست و در کنار این مهم، باید آن را بزرگ‌ترین و مشروح‌ترین مجموعه ادبی و بیانگر اوضاع اجتماعی و فرهنگی و زندگی درباری و شهری و صحرایی و وضع لباس و خوراک و خلقیات و آداب و عادات عرب به حساب آورد. نثر کتاب روان و فصیح است و از منابع موثق و مهم متون کلاسیک عربی محسوب می‌شود که به این دلیل به علاقه‌مندان  این حوزه پیشنهاد شده است. بد نیست به این نکته هم اشاره کنیم که این کتاب علاوه‌ بر تمام محسناتی که گفته شد، خزانه افکار و لغات و مضامین و امثال و حکم و اشعار عربی رایج در فارسی نیز هست و افسانه‌های عشقی مانند لیلی و مجنون و اسامی عرایس الشعر مثل سعدی و سلمی و ثریا و... و اسامی منازل عرب در ادبیات فارسی غالباً از افغانی گرفته شده ‌است. «الاغانی» راوی دوران تغزل و ترانه در چهار قرن اول هجری و اوج تمدن یکپارچه اسلامی است و عمده رخدادهایی که در این کتاب آورده شده، در بلاد اسلامی اتفاق می‌افتد و نویسنده ناگزیر و البته خوشبختانه به تاریخ اجتماعی و مردم شناسی آن دوران نیز توجه نشان داده است. فارغ از حجم بسیار اشعار و شاعران کلاسیکی که در این کتاب معرفی شده‌اند، روایت‌های بسیاری از دیگر هنرها و اتفاقات و شرایط اجتماعی آن دوران نیز مطرح می‌شود که در کمتر اثر دیگری سابقه دارد. بسیاری از آهنگسازان و نوازندگان چهار قرن نخست، آن‌طور که در کتاب «الاغانی» آمده ایرانی هستند و فرایند هجرت هنر بویژه موسیقی و تغزل به ایران و تضمین شاعران و هنرمندان ایرانی از شاعران و هنرمندان عرب بخوبی در این کتاب منعکس شده و از این حیث نیز می‌توان به همسایگی این دو ادبیات و هنر فاخر رسید و اینکه چگونه بر یکدیگر تأثیرگذار بوده‌اند.