مدیریت منابع آب اولویت مهم دولت

گروه اقتصادی | کاهش بارندگی و مشکلاتی مانند قطع شدن برق، این روزها دوباره موضوع مدیریت منابع و مصارف آب در کشور را برای استفاده بهینه مطرح کرده است. این در شرایطی است که وجود چاه‌های غیرمجاز هم یکی از اصلی‌ترین دلایل کم‌آبی و هدررفت منابع آبی شمرده می‌شود. براساس آخرین آمار در ایران حدود 800 هزار حلقه چاه آب وجود دارد که نیمی از آن غیرمجاز به حساب می‌آید. از سوی دیگر از میان سه بخش مصرفی آب یعنی بخش‌های کشاورزی، صنعتی و خانگی، بخش کشاورزی بیشترین مصرف آب را دارد. میزان مصرف آب در بخش کشاورزی عدد دقیق و مشخصی نیست. وزارت نیرو این عدد را بیش از 90 درصد برآورد کرده اما وزارت جهاد کشاورزی مصرف آب این بخش را 70 درصد تخمین می‌زند. با توجه به این حجم آب مصرفی در کشاورزی، مدیریت مصرف آن به منظور مدیریت منابع آب لازم است. یکی از اقداماتی که دولت یازدهم و دوازدهم به آن توجه ویژه‌ای داشته افزایش بهره‌وری مصرف آب کشاورزی است. با توجه به شرایط اقلیمی و کم‌آبی در بیشتر مناطق کشور، اجرای برنامه‌های بهره‌وری مصرف آب در سال‌های آینده اهمیت بیشتری دارد.
علیمراد اکبری، معاون آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی در گفت‌و‌گو با «ایران» با اشاره به برنامه مدیریت مصرف آب در کشاورزی گفت: با توجه به اینکه ایران کشور خشک و نیمه‌خشکی است بنابراین مدیریت مصرف آب بزرگترین چالش کشور است. برای سازگاری با این شرایط، اقدامات بسیار خوبی برای افزایش راندمان آب در کشاورزی شروع شد. من به‌عنوان کارشناس حوزه آب، شهادت می‌دهم در هیچ دولتی، قبل و بعد از انقلاب، به اندازه دولت یازدهم و دوازهم، در بخش آب سرمایه‌گذاری نشده است. بیش از 12 میلیارد دلار در بخش تأمین، انتقال، توزیع و مدیریت مصرف آب از سال 92 تاکنون در کشور سرمایه‌گذاری شده است، این نشان از عزم سیاستگذاران برای مدیریت منابع آب است. مدیریت منابع آب که در اختیار وزارت نیرو است و مدیریت مصارف که در اختیار وزارت جهاد کشاورزی است در این سرمایه‌گذاری مورد توجه است.

تجهیز اراضی
از مهمترین اقداماتی که برای کاهش مصرف آب در کشاورزی در کشورهای توسعه یافته یا در حال توسعه انجام شده است تجهیز اراضی به شیوه‌های نوین آبیاری و جایگزینی آن با آبیاری سنتی است. آنطور که رضا سرافرازی، مدیرکل دفتر امور آب وزارت جهاد کشاورزی به «ایران» گفت: «در 7 سال گذشته معادل تمام سال‌های بعد از انقلاب، زمین‌های کشاورزی به آبیاری تحت فشار مجهز شده است و در این مدت 2 میلیون و 400 هزار هکتار اراضی آبی به آبیاری تحت فشار مجهز شده است که این فقط در بخش زیرساختی بوده و در بخش زراعت برنامه‌هایی مانند کشت گلخانه‌ای، اصلاح الگوی کشت، افزایش ماده عالی خاک و برنامه‌های دیگری اجرا شده که به مصرف بهینه مصرف آب منجرشده و راندمان آب را از 35 درصد در 6 سال گذشته به بالای 45 درصد در حال حاضر رسانده است. به این ترتیب 10درصد راندمان آبیاری افزایش یافته است و 1000 مترمکعب در هکتار صرفه‌جویی آب صورت گرفته است.»
احیای اراضی با استفاده از شیوه‌های نوین آبیاری از اقدامات دیگری است که در این چند سال هم برای افزایش تولید و هم به منظور صرفه‌جویی در مصرف آب اجرا شده است. یکی از بزرگترین پروژه‌ها احیای 550 هزار هکتار اراضی خوزستان و ایلام بود.
معاون آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی در خصوص برنامه احیای اراضی کشاورزی گفت: طرح احیای اراضی خوزستان و ایلام 2 فاز دارد، فاز اول که تخصیص آب از سوی وزارت نیرو به وزارت جهاد کشاورزی انجام گرفته است، 295 هزار هکتار به شبکه‌های فرعی و مدرن، تجهیز شده است. در همان سال‌های اول 3.5 میلیون تن در اجرای فاز اول، تولیدات محصولات کشاورزی دو استان افزایش پیدا کرده است. همچنین 800 میلیون متر مکعب آب صرفه‌جویی شده است. در فاز دوم احیای اراضی خوزستان و ایلام برای 230 هزار هکتار، وزارت نیرو تخصیص آب انجام داده که از سال 1400 اجرا می‌شود.

آبیاری مدرن
پروژه دیگر برای مصرف بهینه آب، به گفته معاون وزیر جهاد کشاورزی پروژه سیستان است که با تکنولوژی بالا است، پمپ‌های استفاده شده در سیستان برای اولین بار در ایران و با مهندسی معکوس ساخته شده است. این طرح در عرصه200 هزار هکتار ساخته شده اما چون منابع آب محدود و در حدود 400 میلیون متر مکعب است می‌توانیم 46 هزار هکتار را آب بدهیم. طرح سیستان 70 هزار بهره‌بردار دارد که برای اولین بار با استفاده از پمپاژ آب توانستیم 50 هزار هکتار اراضی را آبیاری کنیم. این میزان با توجه به خشکسالی ایران و افغانستان، قابل توجه است.
در واقع کشاورزی سیستان با اجرای طرح تجهیز اراضی به کشاورزی پایدار تبدیل شده است در حالی که قبلاً این‌گونه نبود و کشاورزی در این بخش به بارش بستگی داشت. الان در سیستان سالانه حداقل 46 هزار هکتار زمین قابل آبیاری است.» اکبری افزود: «طرح دیگر مدیریت منابع آب درکشور، شبکه‌های آبکشی و زهکشی غرب و شمالغرب است. این پروژه 227 هزار هکتار است که تا کنون 102 هزار هکتار به بهره‌برداری رسیده است.

معضل «چاه‌های غیرمجاز»
اما با وجود اقداماتی که برای مدیریت مصرف آب انجام شده، وجود هزاران چاه که بیش از نیمی از آنها چاه‌های غیرمجاز هستند، منابع آبی و آب‌های زیرزمینی را با تهدید جدی مواجه کرده است. مدیرکل دفتر امور آب وزارت جهاد کشاورزی، با اشاره به این موضوع گفت: «مسئولیت نظارت بر چاه‌های آب برعهده وزارت نیرو است. بر‌اساس آمار بیش از 400 هزار چاه غیرمجاز در کشور حفر شده است و معادل یا کمی کمتر از این عدد هم چاه مجاز و دارای پروانه بهره‌برداری داریم.»
کارشناسان حفر هزاران چاه را عامل اصلی بیلان منفی آب و فرونشست دشت‌ها و خشک شدن تالاب‌ها و دریاچه‌ها می‌دانند.
سرافرازی گفت: سال 89 برنامه تعیین تکلیف چاه‌های غیرمجاز در مجلس تصویب شد که براساس آن چاه‌هایی که قبل از سال 85 حفر شده‌اند باید تعیین تکلیف یعنی مجاز شمارده شوند و چاه‌هایی که بعد از سال 85 حفر شده‌اند باید حتماً پلمپ شود. بر اساس آمار و اطلاعاتی که وزارت نیرو ارائه داده توفیقی در شناسایی و پلمپ چاه‌های غیرمجاز نداشته‌ایم که این مسأله منجر به برداشت بی‌رویه آب شده است. فقط تعداد محدودی چاه بسته شده که این موضوع باعث تعدیل چاه‌های مجاز شده است.»
البته بسیاری از کارشناسان حوزه آب و محیط زیست قانون سال 89 را علت افزایش بی‌رویه چاه‌های آب می‌دانند چون بر‌اساس این قانون چاه‌هایی که تا سال 85 به‌صورت غیر قانونی حفر شده بود می‌توانستند جواز بگیرند. به همین دلیل، همان زمان این قانون با مخالفت کارشناسان مواجه شد اما در هر صورت به اجرا درآمد. کارشناسان حوزه کشاورزی معتقدند به‌جای دادن مجوز حفر چاه در بخش کشاورزی، باید منابع به سمت اجرای برنامه‌هایی مانند آبیاری نوین و تجهیز اراضی به این سیستم‌ها باشد تا بتوانیم کنترل بهتری بر مدیریت و همچنین مصرف آب در بخش کشاورزی داشته باشیم.
وزارت جهاد کشاورزی اعلام کرده که 65 تا 70 درصد مصرف آب در بخش کشاورزی است. مدیرکل دفتر آب این وزارتخانه با اشاره به آمار 90 درصدی که وزارت نیرو در مورد مصرف آب کشاورزی ارائه می‌کند، گفت: «اگر وزارت نیرو اصرار بر آمار خودش دارد باید آب را به‌صورت حجمی و کنترل شده در اختیار بخش کشاورزی قرار دهد. به همین دلیل ما می‌گوییم چاه‌ها باید کنتور داشته باشند و در بحث آب‌های سطحی، دریچه‌هایی که از آن آب را به ما تحویل می‌دهند به‌صورت کنترل شده و کالیبره باشد تا آب را حجمی به ما تحویل دهد. قطعاً کشاورزی بیشتر از 70 درصد آب مصرف نمی‌کند. براساس آمار وزارت نیرو مصرف خانگی 6 درصد و مصرف صنعتی 2 درصد است یعنی مابقی آب را کشاورزی مصرف می‌کند اما چون وزارت نیرو آمار تفکیکی دقیق ندارد میزان تبخیر سدها، سهم محیط زیست، آبی که از کشور خارج می‌شود، مصرف آب در باغ ویلاها، مصارف غیرقانونی، مصرف آب در فضای سبز شهرداری و... همه به حساب آب کشاورزی گذاشته می‌شود اما اگر آمار به روز شده و تفکیکی باشد مشخص می‌شود که کشاورزی مصرفی معادل 65 تا 70 درصد آب را دارد.
سرافزاری گفت: «آبیاری تحت فشار، احداث گلخانه، تجهیز و نوسازی اراضی، احداث شبکه آبیاری و زهکشی، لوله‌گذاری و اقداماتی از این دست در بخش زیرساختی موجب کاهش مصرف آب در کشاورزی شده است که با ادامه این برنامه‌ها قطعاً در سال‌های آینده مدیریت بهینه‌تری در مصرف آب در بخش کشاورزی اجرا می‌شود.»