منابع شیخ مفید در گزارش‏‌های تاریخی

 اسماعیل علوی
دبیر گروه پایداری
«الارشاد» شیخ مفید یکی از منابع تاریخ عاشوراست. وی در دوره‌‏ای می‌زیست که رشد و تکامل علوم اسلامی در اوج خود بود و بسیاری از منابع کهن تاریخ عاشورا که در دوره‏‌های بعد از بین رفته است در این دوره در دسترس بود. بنابراین شیخ مفید این امکان را داشته که بتواند از منابع دست اول در جهت هرچه پربارتر شدن نوشته‌‏های تاریخی خویش بهره جوید. برای شناسایی منابع شیخ مفید در نقل حوادث تاریخی از آنجایی که از یک یا چند منبع مشخص یا از یک طریق و یا یک شکل معینی بهره نگرفته است، می‌توان منابع مورد استفاده ایشان را به‌طور کلی به چند دسته تقسیم کرد.
دسته اول منابعی است که ایشان از آنها نام برده، اما چگونگی استفاده و حتی در برخی موارد‌، مقدار استفاده کاملاً مشخص نیست. این دسته از منابع اگرچه تعدادشان اندک است، اما راهنمای خوبی برای شناسایی پاره‏‌ای از گزارش‏‌های ایشان در نگارش‏‌های تاریخی به شمار می‌‏رود. البته در این‌جا توجه به یک نکته بسیار مهم است و آن اینکه منابع یاد شده اگرچه بیشترشان تاریخی است، اما خودشان لزوماً نوشته‌‏های تاریخی نیستند، بلکه ممکن است برخی از آن‏ها آثار ادبی یا مربوط به علوم دیگر باشند.  شیخ مفید در مواردی از ابومخنف استفاده کرده، اما از کتاب او یاد نکرده است. تنها در دو مورد در الارشاد از ابومخنف نام برده شده است. البته استفاده شیخ مفید از آثار ابو‌مخنف منحصر در همین موارد نیست و با تطبیق مطالب الارشاد در بخش مربوط به واقعه کربلا با گزارش‏‌های ابو‌مخنف به آسانی می‌‏توان پی برد که بسیاری از اخبار آن بخش نیز برگرفته از کتاب مقتل الحسین(ع) ابو‌مخنف به واسطه شاگردش هشام بن محمد کلبی (م 204 یا 206ق) است. این کتاب در زمره آثار مفقود ابو‌مخنف به شمار می‏‌رود و بخش‏‌های یاد شده با گزارش‏‌های تاریخ طبری منطبق است.
چون شیخ مفید در ابتدای گزارش خود از واقعه کربلا تصریح کرده که مطالبش را به نقل از کلبی و مدائنی آورده است به نظر می‌‏رسد در این زمینه از کتاب مقتل الحسین کلبی نیز بهره‏ برده باشد که وی نیز اخبار واقعه کربلا را عمدتاً از ابو‌مخنف و در مواردی از عوانه بن الحکم نقل کرده است. ممکن است کسانی تاریخ طبری را در این زمینه، منبع شیخ مفید قلمداد نمایند، اما با تطبیق مطالب الارشاد با تاریخ طبری و دقت در آنها تفاوت‏‌هایی بین این دو مشاهده می‌شود که استفاده شیخ مفید را از تاریخ طبری بعید می‏‌نماید. به عنوان نمونه می‌‏توان به جمله‏‌هایی اشاره کرد که در الارشاد آمده است اما در تاریخ طبری موجود نیست و نیز برخی روایات الارشاد که با تاریخ طبری تفاوت دارد. بدین ترتیب در موارد یاد شده یا می‌بایست شیخ مفید از اصل روایات ابومخنف استفاده کرده و یا از منابع دیگری همچون اخبار مدائنی که خود نیز بدان اشاره کرده، بهره برده باشد. همچنین شیخ مفید در الارشاد در دو مورد از واقدی روایت نقل کرده، اما به کتاب یا اثری از وی اشاره نکرده است.  
دسته دوم منابع شیخ مفید،برخی از مشایخ و راویانی هستند که وی بخشی از مطالب و گزارش‏‌های تاریخی خود را از آنها گرفته که برخی از این راویان و موارد استفاده شیخ مفید از آنها بدین شرح است:
1. ابوبکر محمد بن عمر جعابی (م 355ق)او را قاضی، حافظ و از بزرگان اهل علم معرفی کرده، ‌[64] و مذهب وی را شیعه دانسته‏‌اند. وی صاحب تألیفات بسیاری بوده و گویا در آخر عمر وصیت کرده است که کتاب‏‌هایش را بسوزانند. با این حال، نام برخی کتاب‏‌های او را ذکر کرده‏‌اند که از جمله آنها کتاب «من روی حدیث غدیر خم» است.
2. ابو‌محمد حسن بن محمد بن یحیی علوی (م 358 ق) وی به «ابن اخی طاهر» معروف است. [شیخ مفید از او روایاتی آورده و او احتمالاً آنها را از جدش، یحیی‌بن حسن علوی نقل کرده است. جد او صاحب کتاب نسب آل‌ابی طالب [یا انساب آل‌ابی‌طالب بوده است. برخی از ابن اخی طاهر به عنوان «صاحب کتاب النسب» یاد کرده‌‏اند که البته نام این کتاب در شمار کتاب‏‌هایی که نجاشی برای او شمرده است، دیده نمی‌‏شود.
3. ابو‌الجیش مظفر بن محمد بلخی (م 367 ق).‌متکلم و اهل بحث و مناظره بوده است و باید کتابی که با عنوان کتاب مجالسه مع‌المخالفین فی معان مختلفه از او نام برده‌‏اند، شامل همین جلسات مناظره او باشد. کتاب فدک و کتاب النکت و الاغراض فی الامامه نوشته‏ دیگر اوست.
دسته سوم منابع شیخ مفید مواردی است که ایشان به شکل کلی روایات و گزارش‏‌های تاریخی را به عده‌‏ای از راویان یا مورخان یا سیره‏‌نگاران مستند کرده گرچه ممکن است در برخی موارد از آنها نام برده باشد. شیخ مفید با روشی علمی و به دور از تعصب‌‏های رایج فرقه‏‌ای، بویژه با دوری از نزاع‏‌های کلامی و تاریخی زمان خود به بیان مطالب تاریخی پرداخته است. وی در این راستا از منابع بسیاری که بخش قابل توجه از آنها متعلق به اهل سنت بوده، بدون تعصب افراطی برای بیان مطالبش بهره برده است. شیخ مفید از این رهگذر، بسیاری از مطالبی را که چه بسا منابع آنها در دوره‏‌های بعد مفقود شده و امروزه نیز در دست نیست، به آیندگان منتقل کرده است، از این‌رو با تطبیق گزارش‌های تاریخی شیخ مفید با برخی منابع و مقایسه آنها، می‌توان پاره‌‏ای از گزارش‌های تاریخی را که تنها در منابع کهن از آنها یاد شده است، بازسازی کرد.