«مثیر‌الاحزان»، برانگیزنده احساسات

 اسماعیل علوی
دبیر گروه پایداری
«مثیر‌الاحزان» (برانگیزاننده غم‌ها) منبعی نسبتاً مشهور و مطرح در نقل تاریخ و واقعه عاشوراست که تألیف شیخ نجم‌الدین جعفربن محمدبن نما حلی (۵۶۷-۶۴۵ق) یکی از فقهای بزرگ شیعه واستاد علامه حلی است. مثیر‌الاحزان در سه بخش به تاریخ زندگی امام حسین(ع)، وقایع عاشورا و ماجراهای سفر اسرا به شام، به شیوه مقتل‌نویسی پرداخته است. از این کتاب با نام «مقتل ابن نما» هم یاد شده، ترجمه‌ فارسی مثیرالاحزان با عنوان «در سوگ امیر آزادی» منتشر شده است. علامه مجلسی و شیخ تقی‌الدین ابراهیم کفعمی این کتاب را ستوده و مجلسی متن کامل آن را در جلد دهم بحارالانوار و کفعمی در مصباح خود آورده‌اند.
عبد المولی طریحی در مقدمه نسخه‌ای از مثیرالاحزان که در سال ۱۴۰۶ق منتشرشده تألیف این کتاب را به ابوابراهیم محمدبن جعفر (۵۶۷-۶۴۵ق) ملقب به نجیب‌الدین (پدر جعفربن محمد)، از شاگردان ابن ادریس و استاد شیخ سدید‌الدین حلی(پدر علامه حلی) و سید‌بن طاووس، نسبت داده است. صاحب روضات نیز با اینکه کتاب را به جعفر‌بن محمد‌ ابن نما نسبت داده اما این احتمال را نیز مطرح کرده که مؤلف کتاب‌ مثیرالاحزان نوه ابن نما باشد.
انگیزه تألیف مثیرالاحزان مقتلی طولانی‌تر از «لهوف»(تألیف سیدبن طاووس) و کوتاه‌تر از «وقعه الطف»(تألیف ابو مخنف) بوده تا در سفر و حضر به کار آید، مقتلی که نه ملال مقاتل طولانی با ذکر جزئیات و حواشی را در برداشته باشد و نه آنقدر مختصر باشد که برخی گزارش‌ها به‌صورت ناقص نقل شده باشد. مؤلف در مقدمه کتاب ضمن توضیح دراین ارتباط می‌گوید: «چون مقتل‌های موجود مفصل یا موجز است، به نگارش این کتاب پرداختم و آن را متوسط ساختم. همچنین مطالبی در این کتاب گنجاندم که بسیاری از مصنفان از آوردن آن اهمال کردند و مؤلفان از آن غفلت ورزیدند.»
مؤلف کتاب مثیرالاحزان به شیوه متقدمین فقط به بیان روایات تاریخی پیرامون رخداد عاشورا پرداخته و تحلیلی از خود ارائه نمی‌دهد و مطلبی درارتباط با علل و عوامل نهضت عاشورا وانگیزه‌های شکل‌گیری آن به دست نمی‌دهد. ویژگی این کتاب گزارشی منسجم به شیوه مقتل نگاری از واقعه عاشورا و نقطه ضعف آن عدم ذکر اسناد و سلسله روایت به‌طور کامل است که دلیل آن قصد مؤلف برای مقتل‌نویسی و نه تاریخ نگاری است.
«شیخ آقا بزرگ تهرانی»(1348 - 1255 ش) در اثر معروف خود الذریعه به دو ترجمه از «مثیرالاحزان» به زبان اردو اشاره دارد. مثیرالاحزان درمیان مقاتل از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است و بسیاری از عالمان شیعه روایت‌های آن را معتبر دانسته‌اند. از همین نویسنده دو اثر دیگر مرتبط با تاریخ عاشورا و حواشی آن برجای مانده که  یکی«اخذ الثار فی احوال المختار» و دیگری«ذوب النضار فی شرح اخذ الثار» نام دارند. در این دو کتاب به تناسب به واقعه عاشورا اشاراتی آمده و موضوع اصلی کتاب قیام مختار و سایر قیام‌های بزرگ و کوچک در خونخواهی اباعبدالله الحسین(ع) است.