زمینه‌های قیام عاشورا در صلح امام حسن(ع)

 اسماعیل علوی
دبیر گروه پایداری
«مَناقِبُ آلِ أبی طالب» مشهور به «المناقب» از جمله منابع تاریخ عاشوراست که به عربی و در موضوع زندگی و اوصاف نیکو و فضایل پیامبر اکرم(ص) و امامان معصوم(ع)، به نگارش در آمده است. مؤلف این کتاب «ابن شهر آشوب»(488 - ۵۸۸ق)، مفسر، محدث، رجال، ادیب و از جمله عالمان مشهور شیعه در قرن ششم قمری است. وی در ساری یکی از شهرهای مازندران متولد و پس ازکسب علوم اولیه، به منظور تکمیل دانسته‌های علمی خود راهی بغداد می‌شود و نزد عالمانی بزرگ وبنام همچون «شیخ طبرسی»، «فتال نیشابوری»، «ابوالفتوح رازی» و.... تحصیل می‌نماید. در آنجا به کرسی وعظ و تدریس دست یافته و چنان مقبولیت می‌یابد که خلیفه وقت به وی خلعت می‌پوشاند. از ابن شهرآشوب آثار متعددی باقی مانده که نامدار‌ترین آنها کتاب المناقب است. این کتاب با تاریخ زندگی و فضائل رسول گرامی اسلام آغاز و به حیات و فضائل حضرت مهدی(ع) ختم می‌شده که بخش‌های حضرت مهدی(ع) و صحابه رسول گرامی اسلام آن، که مؤلف به وجود آنها اشاره کرده، در دست نیست.
مؤلف در رابطه با انگیزه خود از نگارش این کتاب در مقدمه می‌نویسد: «چون کفر دشمنان امیرالمؤمنین(ع) را دیدم و شیعه و سنی را در مسأله ولایت آن حضرت پراختلاف یافتم... پس از خواب غفلت بیدار شدم و این امر لطفی بود تا حقیقت را از لابه‌لای اختلافات موجود و روایات مختلف نمایان سازم؛ آنگاه راویانی را یافتم که احادیث نبوی را تغییر داده و تحریف کرده و به ساختن فضیلت‌های جعلی برای دیگران روی آورده بودند.... بر آن شدم که مناقب اهل بیت پیغمبر اسلام(ص)را به طور دقیق و مستند در یک مجموعه گردآوری کنم.» سپس به شرح آلام خود در مورد آنچه بر اخبار صحیح رفته پرداخته و می‌گوید: «با دیده انصاف نگاه کردم و مذهب تعصب را در اختلاف‌ها کنار گذاشتم و بر خود واجب نمودم که شبهه را از حجت، بدعت را از سنت، صحیح را از سقیم، تازه پدید آمده را از قدیم، حق را از باطل و مفضول را از فاضل جدا کنم.»
عالمان دینی کتاب المناقب را ازجمله کتب معتبری دانسته و در وصف آن گفته شده است که اهل علم را به تحسین واداشته و در حدی از اعتبار قرار دارد که علمای شیعه و سنی به آن اعتماد دارند و روایات آن را بدون هیچ دغدغه‌ای نقل می‌کنند.  این کتاب در چهار جلد است که جلد‌های اول تا سوم به فضائل رسول گرامی اسلام، امیرالمؤمنین علی(ع) و حضرت زهرا(س) اختصاص یافته و جلد چهارم با احوال، فضائل و زندگینامه امام حسن(ع) آغاز و به ذکر زندگی و فضائل امام حسن عسکری(ع) خاتمه می‌یابد. مؤلف، در این جلد و در باب امامت امام حسن(ع) فصل مفصلی را به فضائل امام حسن مجتبی(ع)، جایگاه آن حضرت نزد رسول گرامی اسلام(ص) و مستندات آن، همچنین صلح امام حسن و ریشه‌های قیام عاشورا اختصاص داده و مخاطب را قدم به قدم با زمینه‌های شکل‌گیری نهضت عاشورا آشنا می‌سازد. برخی از مطالب مناقب ابن شهر آشوب، گاه منحصر به نقل مؤلف بوده و در جای دیگری نیامده است. وی همچنین برای برخی از روایات شواهدی از شعر شاعران را آورده که در نوع خود در استناد کم نظیر است.  این کتاب چون در محیطی که کتابخانه‌ها رونق فراوان داشته و کتاب‌های بسیاری در موضوعات مختلف از جمله قیام عاشورا در دسترس بوده، تألیف شده از ویژگی‌های بسیاری برخوردار است. از این‌رو کتاب مناقب آل ابی‌طالب(ع) در حدی از اعتبار قرار گرفته که علمای شیعه و سنی به آن اعتماد کرده، روایات آن را بدون هیچ تشویش خاطری نقل می‌کنند. این کتاب در چهار جلد به زبان عربی به همت مجمع احیاء الثقافة الاسلامیه در سال ۱۴۱۲ ه‌.ق به چاپ رسیده و تلخیص و منتخبی از آن به وسیله حسین بن جبیر به نام «نخب المناقب» نگارش یافته است. ابن شهرآشوب در باب مربوط به امام حسین(ع) به دلیل اهمیت قیام عاشورا، بیشترین مطالب خود را به این موضوع اختصاص داده است. البته به سبب اجتناب از تفصیل و تطویل کتابش، این حادثه را با اجمال و اختصار گزارش کرده و افزون بر آنکه در مواردی، ترتیب حوادث را چندان رعایت نکرده، با گزینش برخی از حوادث، به بسیاری از حوادث دیگر، اشاره نکرده است. پس از ابن اعثم، وی تنها کسی است که سخن معروف امام حسین(ع) «انی لم اخرج اشرا ولا بطرا..» را درباره فلسفه قیام عاشورا نقل کرده است. البته با این تفاوت که او این سخن مشهور را به عنوان پاسخ حضرت (نه وصیتنامه به محمد حنفیه) به افرادی مانند محمد حنفیه، عبدالله بن مطیع و ابن عباس که می‌خواستند حضرت را از رفتن به عراق بازدارند، آورده است. ابن شهرآشوب به‌رغم پرهیز از آوردن روایات سست، برخی از اخباررا به نقل از ابومخنف آورده که نه تنها مضامینی نامعقول و غیر قابل پذیرش دارند، بلکه در اخبار به جای مانده از ابومخنف در منابع معتبر و کهن چنین مواردی نیامده است و این نشان می‌دهد که در عصر ابن شهرآشوب اخبار جعلی منسوب به ابومخنف رایج بوده که وی برخی از آنها را نقل کرده است.