تدبیر برای حفظ اجتماع مسلمانان

  اسماعیل علوی
دبیر گروه پایداری
یک مبلغ حکیم وظیفه دارد ضمن حفظ روحیه پشتکار و تلاش بی‌وقفه و پیگیری اهداف مقطعی، نگاه اصلی را متوجه هدف نهایی گرداند و این مهم مستلزم اتخاذ شیوه‌های انعطاف پذیر و قابل تغییر در مسیر دعوت است.
پیامبر اکرم(ص) براین اساس در هر مقطع با در پیش گرفتن شیوه‌های جدید موجبات گسترش دعوت را فراهم می‌آورد. آن گاه که به هیچ روی امکان تبلیغ دین نبود، تنها با رفتار موحدانه خود و عبادت حنیفانه و بی‌اعتنایی به بت‌ها و التزام به فضایل اخلاقی به تبلیغ عملی می‌پرداخت و آن زمان که ابلاغ دین به تک تک افراد میسر شد، این کار را آغاز کرد. کما اینکه درابتدای رسالت اظهار دین میسر نبود، اما پس از مدتی آن حضرت توانست برخی از مظاهر مسلمانی از جمله طواف و نماز به شیوه مخصوص را در کنار کعبه به نمایش بگذارد. رسول اکرم(ص) آنگاه که به حمایت معنوی ابوطالب و حمایت مالی خدیجه پشتگرم بود به نیکی از آن بهره برد و چون آنها را از دست داد نوعی هجرت را برای حفظ انجمن نومسلمانان مقرر کرد و به شعب پناه برد که آن گونه که تاریخ می‌گوید، استقامت مسلمانان در محاصره اقتصادی شعب ابی‌طالب تا حدودی مشرکان را تحت تأثیر قرار داد. زمان دیگری که خطر همه‌جانبه مسلمین را تهدید می‌کرد، رسول خدا(ص) ناچار شد راه گریزی به بیرون از قلمرو مشرکان بیابد، براین اساس عده‌ای از آنان را به حبشه فرستاد تا از گزند مشرکان در امان بمانند که این اقدام نشان از شناخت کامل حضرت رسول(ص) از اوضاع پیرامون خود بود.
آن حضرت پس از نومیدی از ایمان مردم مکه و طائف، در شیوه تبلیغی خود تجدیدنظر نموده و درصدد بسط دعوت در مناطق دیگر شبه جزیره عربستان و خروج از بن‌بست محدوده قبایل قریش برآمد. اما این کار نیز به خاطر هم پیمانی‌های متعدد آنان با قریش و بی‌یاور بودن رسول اکرم(ص) اقدامی خطرناک به شمار می‌رفت. از این‌رو پیامبر اکرم(ص) تصمیم گرفت در موسم حج به قبایل مختلف مراجعه کند تا در پناه بنی هاشم و بقیه تازه مسلمانان تبلیغ مؤثرتری انجام دهد.
 ابتکار عمل و انعطاف پذیری
از جمله اقدامات رسول اکرم(ص) که مصداق بارز سیره عملی آن حضرت است، ابتکار عمل و انعطاف‌پذیری در اتخاذ شیوه و استفاده از فرصت‌ها بود. پیامبر اکرم(ص) در ماجرای هجرت به مبلغان دین آموزش داد که چگونه از شرایط فشار و اختناق، راهی  به چشم‌اندازهای دعوت آزادانه بگشایند و با ماندن در محیط فشار راضی به رکود دعوت نشوند. زمانی که همه عرصه‌ها بر پیامبر تنگ شد و خود را بدون پشتوانه احساس کرد و دندان‌های اشراف قریش را تیزتر دید، با روشن بینی و مطالعه دقیق شرایط مکه و مناطق مجاور، چگونگی اجرای این شیوه را با احتیاط سنجید و در نهایت گروه نخست مهاجران را به حبشه فرستاد و پس از وفات خدیجه و ابوطالب خود در سفری هجرت وار به طائف رفت که از آن نتیجه‌ای نگرفت و حتی با دشواری به مکه بازگشت.
حضرت می‌خواست یاران او مدتی از آزار و اذیت و تعقیب سران قریش در امان باشند تا شاید زمانی فرارسد که عده مسلمانان بیشتر و برای اسلام و تبلیغ آن محیط امن تری به‌وجود آید.
هجرت پیامبر به مدینه نیز پس از زمینه‌سازی و آمادگی کامل و دقیق و در شرایطی بسیار حساس و تعیین کننده صورت گرفت؛ موقعیتی که هجرت را یکی از مراحل خط سیر دعوت الهی اسلام قرار داد.چه، عکس العمل‌ها و اقدامات قریش در مکه، عملاً به رکود نسبی دعوت اسلامی انجامیده بود. هر چند افرادی، پیوسته وارد اسلام می‌شدند. بدین ترتیب رسول خدا(ص) جایگاهی دیگر غیر از مکه را نیاز داشت که حامی این اعتقاد و عاملی برای خروج از دوران بحران تبلیغ باشد و آزادی پیروان را تأمین کند و این مهم‌ترین و نخستین عامل هجرت پیامبراسلام(ص) بود. بنابراین مسلمانان برای حفظ جانشان به هجرت نرفتند بلکه برای ایجاد پایگاه و انتقال دعوت روانه شدند، چون همگی دارای قبیله و پشتوانه اجتماعی و حقوقی نیز بودند.
رسول خدا(ص) با این اقدام، گام‌های اولیه را برای گسترش دعوت به تمام مناطق با استواری برداشت. اما مسلمانان مهاجر، پس از چند ماه ترویج آیین مسلمانی با شنیدن خبر دروغین سجده قریش و اسلام آوردن آنان به مکه بازگشتند. لکن بنا به روایت واقدی: «پس از بازگشت مسلمانان، قریش برایشان بیشتر سخت گرفت، حتی خویشان ایشان به آنان ظلم و ستم روا داشتند و مسلمانان آزار و سختی دیدند. پس از آن رسول خدا(ص) اجازه فرمود که برای بار دوم به حبشه مهاجرت کنند اما این خروج دوم پررنج‌تر بود.»
هجرت به مدینه که در سال سیزدهم بعثت صورت گرفت به سبب عدم امنیت برای ادامه دعوت، بویژه به خطر افتادن جان پیامبر و مرکزیت دعوت با توطئه مردان قبایل مختلف مکه بود. انتخاب یثرب نیز پس از بررسی و مطالعه دقیق بود که بایستی در آن تمام ملاحظات اجتماعی و سیاسی در نظر گرفته می‌شد و شد.