آیین چراغ‌گردانی؛ سنتی معنوی

  اسماعیل علوی
دبیر گروه پایداری
آیین‌های سنتی، یادگارمانده‌های ارزشمندی هستند که از نیاکانمان برای ما به ارث رسیده‌اند و هریک بار مفهومی خاص خود را دارند. چراغ‌گردانی در حرم حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) یکی از این آیین‌هاست که از دیرباز در مناسبت‌های مختلف برگزار شده و علاقه‌مندان بسیاری دارد. در این آیین معنوی که به‌منظور بزرگداشت امامزادگان مدفون در این حرم شریف برگزار می‌شود صاحبان نذوراتی که در گذشته حوائج‌شان را دریافت کرده‌اند بنا بر بضاعت خود و بر‌اساس نیتی که کرده‌اند، یک یا چند چراغ کوچک آورده و خادمان حرم از آنها به‌خوبی نگهداری و در طول سال از آنها در مراسم چراغ‌گردانی استفاده می‌کردند. مراسم چراغ‌گردانی معمولاً با حضور مقامات معنوی و همراه با ذکرخوانی بوده و از شور و حال ویژه‌ای برخوردار است.
حرم مطهر حضرت عبدالعظیم(ع) در جنوبی‌ترین نقطه پایتخت، بخشی از زندگی معنوی مردم تهران است تا آنجا که اهالی تهران و ری در صورتی که به زیارت مکه یا عتبات عالیات و مشهد مشرف شوند در بازگشت خود را مقید به زیارت این حرم در اولین فرصت ممکن می‌دانند. جالب است بدانیم ماشین دودی مشهور، نخستین خط‌ آهن ایران، بین تهران و شهر‌ری احداث شد تا مردم تهران راحت‌تر به زیارت مراقد این حرم شریف بروند.
حضرت عبدالعظیم‌ حسنی(ع)، ملقب به سیدالکریم‌، از نوادگان امام حسن مجتبی(ع) در سال 173 (ه.ق) مقارن با دوران حیات امام موسی کاظم(ع)در مدینه متولد شد و با کسب معارف دینی یکی از عالمان برجسته دین به شمار می‌رود. آن حضرت با درک محضر امام رضا، امام محمد تقی و امام علی‌النقی‌(ع‌) بر آگاهی‌های دینی خود افزوده و یکی از منابع موثق نقل حدیث ازاهل بیت رسول خدا(ص) است. وی تا آنجا از معارف و احکام قرآن شناخت و آگاهی داشت که پس از ارائه عقاید خود به امام هادی(ع) آن حضرت فرمود: «تو از دوستان ما هستی‌.» این توصیف امام هادی(ع) نشانگر آن است که عبدالعظیم حسنی تا چه میزان دارای موقعیتی ارزشمند و با اهمیت بوده است.
او دارای تألیفاتی نیز می‌باشد که ازمهم‌ترین آنها می‌توان به دو کتاب «روز و شب» و «خطب امیرالمؤمنین علی(ع)» اشاره نمود. در سبب مهاجرت حضرت عبدالعظیم(ع) از مدینه به ری، گفته شده است که متوکل عباسی شرایط را آنچنان بر وی ناامن و نامساعد ساخت که مجبور به هجرت به شهرری نمود. آن ایام مذهب امامیه در شهرری طرفداران بسیاری داشت و زمینه‌ برای زندگی و تبلیغ فراهم بود. براساس برخی منابع شیعی حضرت عبدالعظیم حسنی در ری نمایندگی امام هادی(ع) را برعهده داشته است.
حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) در زمان حضور خود در شهر ری بین مردم از محبوبیت زیادی برخوردار بود و مورد توجه دانشمندان و مردم عادی قرار داشت.
پس از وفات نیز علاقه‌مندان در محل دفنش بقعه و بارگاهی بنا کرده و مرقدش محل رجوع مؤمنان و ارادتمندان بوده و می‌باشد. حرم حضرت عبدالعظیم در دوره‌های مختلف توسعه یافته و همواره از اهمیت زیادی برخوردار بوده است. نخستین‌بار در نیمه دوم قرن سوم، توسط محمد پسر زید داعی علوی‌ تعمیر اساسی شده و در زمان پادشاهان آل‌بویه تا این زمان بارها توسعه یافته و کامل شده است. در حال حاضر، بنای حرم مشتمل بر رواق‌ها، مسجدها، ایوان‌ها و صحن‌های متعدد است‌. در دوره صفویه‌، بناهای اطراف به آن افزوده شده و در دوره قاجاریه، به دلیل آنکه توجه خاصی نسبت به این مکان قدسی بوده توسعه بیشتری یافته است.
از آثار تاریخی این مجموعه به سردر آجری دوران سلجوقی و صندوقی از چوب عود، فوفل و گردو و با کتیبه‌هایی به خط نسخ و ثلث برجسته می‌توان اشاره کرد که به سال ۷۲۵ ه.ق، تعلق دارند. مهم‌ترین صحن و ایوان حرم متعلق به ایوان وسیع آستانه است که در شمال حرم واقع شده است‌. این ایوان به دستور ناصرالدین شاه ساخته شده و ایوان جنوبی حرم نیز در سال ۹۴۴، به فرمان شاه تهماسب صفوی ساخته و در دوره قاجار آینه‌کاری و تزیین شده است. در غرب حرم مسجد و رواق بالاسر قرار دارد که از ساخته‌های دوران صفوی است‌. این مسجد دارای محراب بسیار زیبایی است که با کاشی‌های معرق رنگارنگ تزیین شده است‌.
گورستان حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) با مقابر، صحن‌ها و مجموعه‌های خصوصی اطراف حرم‌، اعتبار ویژه‌ای دارد. احترام و تقدس ویژه‌ای که مردم برای حضرت قائل بوده‌اند موجب خاکسپاری بسیاری از شخصیت‌های سیاسی‌، اجتماعی و فرهنگی در این گورستان شده است‌. ناصرالدین شاه‌، قاآنی شیرزای‌، خاندان قائم مقام فراهانی‌، بدیع‌الزمان فروزانفر، آیت‌الله کاشانی‌، علامه محمد قزوینی‌، حسین علی میرزا، نصرت‌السلطنه‌، ستارخان‌، گروهی از دراویش نعمت‌اللهی، فرزندان آیت‌الله بهبهانی و جلال آل احمد در این گورستان آرمیده‌اند.