بسیج مأموریت نظامی یا رسالت فرهنگی

حسن عبدالله زاده
خبرنگار
با فرا رسیدن ماه پایانی پاییز چهره شهرها با تصاویری آذین بسته می‌شود که عصاره غیرت، صلابت وشرافت مردم ایران هستند؛ همانانی که از ابتدا تا انتها، نستوه وسربلند پای آرمان‌های بلند خویش ایستادند و در راه ارزش‌های متعالی جان باختند. همانانی که حتی در اسارت نیز با وجود سن کم جوهره و اصالت خویش را بروز داده و دست‌اندرکاران  رسانه‌های بیگانه و مخاطبان آنان را وادار به تحسین واحترام نسبت به ارزش‌های خود کردند. «هفته بسیج» فرصتی است تا یک بار دیگر اهمیت این نیروی مردمی   مورد توجه قرار  ‌گیرد.  در ارتباط با نقش، جایگاه و عملکرد بسیج، گفتنی‌های زیادی گفته و منتشر شده است. اما به نظر می‌رسد با وجود تمام توجهی که به این نهاد برآمده از میان مردم صورت می‌گیرد، کماکان ابعاد آن برای بسیاری از تحلیلگران ناشناخته است. بدون‌ تردید نقش‌ محوری بسیج‌ در ایجاد امنیت معنوی ومادی کشور بسیار حائز اهمیت بوده و ارتباط‌ جدی‌ و مستقیم‌ با این دو مقوله گسترده دارد. اساساً بسیج یکی‌ از مؤ‌لفه‌های‌ امنیت‌ خاطر در سطح ملی بویژه در دوران دفاع 8 ساله محسوب شده و ذخیره ونماد ارزش‌های اوج یافته در دوران دفاع مقدس و پس از آن به شمار می‌رود. به گونه‌ای که می‌توان برای آن نقش برآورنده توقعات‌ و انتظارات‌ ملی منطبق با جایگاه‌ و اهداف‌ تأسیسی‌ قائل شد. بر این‌ اساس، هر نوع‌ قضاوت‌ و توقع‌ ازاین نهاد، اگر اصولی‌ و معقول‌ باشد، بی‌تردید با جایگاه‌ و اهداف‌ اولیه این نهاد مردمی ارتباط  ‌ منطقی‌ ووثیق خواهد داشت. از آنجایی که شکل‌گیری بسیج از ابتدا با ایثار و اخلاص همراه بوده واین مهم در اهداف تأسیسی آن گنجانده شده است، بسیج نهادی در خدمت خالصانه نسبت به مأموریت‌های ملی در جهت توسعه کشوردر همه امور مادی و معنوی است. حس‌ دینی و وطن‌دوستی‌ بسیجیان نیز آنان را بدان سو رهنمون‌ می‌شود تا آرامش و امنیت عمومی، منافع‌ ملی ورشد و توسعه همه جانبه کشور را مد‌نظر داشته وبه دلیل این ویژگی‌ها جامعه را متقاعد کند تا نسبت به این نهاد و نماد‌های آن با نوعی‌ تکریم، محبت و قدرشناسی‌ رفتار نماید.

بسیج، نهادی در سطح ملی
بسیج در پی تهدیدهای ضمنی امریکا پس از تصرف سفارت امریکا توسط دانشجویان پیرو خط امام، شکل گرفت. زیرا احتمال حمله نظامی امریکا به کشورمان مطرح بود. امام خمینی(ره) در واکنش به این نگرانی سه روز پس از تصرف سفارت امریکا، طی سخنانی در جمع دانشجویان دانشکده اقتصاد دانشگاه اصفهان فرمودند: «شما می‌بینید که الان مرکز فساد امریکا را جوانان ما رفته‌اند گرفته‌اند... امریکا هم هیچ غلطی نمی‌تواند بکند و جوانان ما مطمئن باشند که امریکا هیچ غلطی نمی‌تواند بکند... مگر امریکا می‌تواند دخالت نظامی در این مملکت بکند؟ امکان برایش ندارد. تمام دنیا توجه‌شان الان به اینجا است، مگر امریکا می‌تواند مقابل همه دنیا بایستد و دخالت نظامی بکند. نترسید. نترسانید... اگر آنها می‌توانستند دخالت نظامی بکنند، شاه را نگه می‌داشتند... همه قدرت‌ها پشت سرهم ایستاده بودند که شاه را نگه دارند و نتوانستند که نگه دارند. برای اینکه ملت یک چیزی را که می‌خواهد، نمی‌شود مقابل ملت کسی بایستد.»
آن روزها شایعه احتمال حمله نظامی امریکا برای نجات گروگان‌ها شدت گرفته بود. امام خمینی(ره) در عکس‌العمل به این دست خبر سازی‌ها، بار دیگردر پنجم آذر 58 ضمن یک سخنرانی در جمع تعدادی از اعضای سپاه پاسداران تدبیر تشکیل ارتش 20میلیونی را مطرح کردند. ایشان در این سخنرانی فرمودند: «شما با یک قدرتی مواجه هستید که اگر یک غفلت بشود، مملکت از بین می‌رود. غفلت نباید بکنید. غفلت نکردن به این است که همه قوا، هر چه فریاد دارید سر امریکا بکشید. هرچه تظاهر دارید برضد آن بکنید...قوای خودتان را مجهز بکنید.... برای همه مستحب است که تیراندازی را یاد بگیرند.... باید یاد بگیرند و یاد بدهند رفقایشان را، جوانان را یادشان بدهید و همه جا باید این‌طور بشود..... یک کشوری با 20 میلیون جوان که دارد، باید 20 میلیون تفنگدار داشته باشد.20 میلیون ارتش داشته باشد. و این یک هجمه حکومتی آسیب پذیر نیست.» (صحیفه امام - ره- جلد 11/صفحه 117) امام خمینی(ره).
بیانات امام(ره) ناظر به تدبیری کلی بود که از ایجاد آمادگی دفاعی برای مقابله با هرگونه تعرضی که ممکن بود کشور را تهدید کند، حکایت داشت.پس از سخنان امام(ره) طرحی از سوی شورای انقلاب آماده وبه تصویب رسید که ضمن آن همه نیروهای مسلح اعم از ارتش، سپاه، شهربانی و ژاندارمری موظف بودند تا نسبت به سازماندهی تشکیلاتی به‌نام بسیج ملی همدلی نشان داده و در جهت آموزش‌های لازم به افراد داوطلب همکاری کنند.
 بسیج و نظامی گری
 یکی از اهداف تشکیل بسیج، یاری رساندن به نیروهای مسلح در زمان تهدید سرزمینی از سوی دشمنان خارجی بود. این موضوع با حمله سراسری دشمن بعثی عینیت یافته و نقش نظامی بسیج را نسبت به سایر مأموریت‌های آن پررنگ‌تر ساخت. بسیج در این مقطع مأمور فراهم کردن زمینه و بستر دفاع در برابر تجاوز بود. البته در زمان تأسیس چون هنوز از نوع، میزان و چگونگی تجاوز خارجی اطلاعات کافی در دست نبود، هدف‌گذاری و برنامه‌ریزی دقیقی برای آن پیش‌بینی نشده بود. ولی قابلیت‌های بسیج مردمی خیلی زود خود را با شرایط موجود و اقتضائات آن وفق داده و مهیای پاسخگویی به نیازهای دفاعی در آن مقطع شد.
 بر این اساس بسیج، روزها وماه‌های اول جنگ، بیشتر از جنبه نظامی دارای اهمیت شده و با کارکرد دفاعی در اذهان نقش بست. در این مقطع نیروهای بسیجی به‌صورت داوطلب به سوی جبهه‌ها سرازیر شده و در عملیات‌های بزرگ و کوچک علیه ارتش متجاوز دشمن بعثی شرکت کردند. آن ایام چندان مهم نبود که نیروهای بسیجی ازسوی چه سازمان و نهادی اعزام می‌شوند، یا نحوه‌ اعزام آنان چگونه بوده و در عرصه نبرد، در چه قالبی سازماندهی می‌شوند. آنچه اهمیت داشت انگیزه دفاع از میهن بود که در بسیجی‌ها بسیار بالا بوده و جنگ جزئی از زندگی آنان شده بود. بسیج مردمی در تمام طول جنگ به کمک نیروهای نظامی شتافت و بر توان دفاعی کشور بدون تحمیل هزینه‌های گزاف افزود. از این‌رو بسیجیان جزء نیروهای اصلی عمل‌کننده در مناطق جنگی به حساب آمده وکارنامه‌ای مثبت و درخشان از خود به جای گذاشتند.با این همه نهاد بسیج از کارکرد فرهنگ‌سازی دور نشده و در عین مشارکت فعال در اهداف دفاعی به گسترش روحیه ایثار و اخلاص که دو ویژگی عمده بسیجیان در مقطع جنگ بود دامن زد و فرهنگ دیگر دوستی و ترجیح منافع دیگران برمنافع خود را رواج داد به گونه‌ای که عنوان بسیج و بسیجی با این ویژگی‌ها عجین شده است.
این فرهنگ به حدی جاذبه و گیرایی داشت که نیازی به تبلیغ برای عضویابی و ترغیب افراد داوطلب به شرکت در جنگ نبود و افرادی با دستکاری شناسنامه خود سعی می‌کردند موانع قانونی برای حضور در جبهه‌ها را از پیش روی خود بردارند.
ازاین جهت فرایند جذب و عضویت در بسیج از پیچیدگی خاصی برخوردار نبود. این بود که در طول هشت سال دفاع مقدس، فقط از قشر دانش‌آموزبیش از ۵۵۰ هزار نفر به جبهه‌ها رفتند که از این میان 36هزار دانش‌آموز شهید و ۲۸۵۳ نفر جانباز و مجروح و ۲۴۳۳ نفر آزاده شدند.
ازدیگر مشخصه‌های معنوی بسیج که بواسطه گستردگی فرهنگ ایثار و اخلاص این دوره از تاریخ کشورمان را با افقی روشن و درخشان همراه کرده، کمک‌های مردمی در تأمین هزینه‌های جنگ است. اجتماع آن روز علاوه بر بسیج نیروی انسانی، بسیج امکانات و لوازم مورد نیاز جنگ را هم بر عهده داشت. براین اساس ستاد جذب و هدایت کمک‌های مردمی تشکیل شد و وزارتخانه‌های مختلف در این زمینه فعال شدند. چراکه هراز چندگاهی امکانات مالی بسیاری برای گسیل به جبهه آماده می‌شد و لازم بود برای حمل و انتقال آنها سازماندهی صورت گیرد.
بدرقه مادران و همسران هنگام اعزام بسیجیان به جبهه از جمله ابعاد معنوی نهاد بسیج است که به‌عنوان حرکتی موج آفرین مورد توجه چندانی قرار نگرفته است. جمع زیادی از زنان فداکار که خود نیز از روحیه بسیجی برخوردار بودند، با قبول زحمت وخطر در خطوط مقدم یا درنزدیکی آن پا به پای رزمندگان حضور یافتند و عده‌ای از آنان به اسارت رفته و تعدادی نیز شهید و مجروح شدند. همچنین بخش اعظم فعالیت‌های جذب امکانات و کمک‌های مردمی را زنان به عهده داشتند. همچنین با حضور در مساجد و مراکز دیگر لوازم انفرادی، تجهیزات، آذوقه و البسه رزمندگان را تهیه می‌کردند. زنان در مقطع جنگ با الهام از فرهنگ ایثار و از خود گذشتگی نقش ترغیب و تشویق همسران، فرزندان و برادران خود را برای اعزام به جبهه بر عهده داشتند و آنان را هنگام اعزام با وضعیتی شایسته و غرور‌آفرین بدرقه می‌کردند.
در هر حال ارزیابی کارکرد بسیج در مقطع جنگ به گونه‌ای مثبت است که حاصل آن رویش و شکوفایی فرهنگ و تفکر بسیجی بود؛ فرهنگی که مردم سایر کشورها آرزوی برخورداری از آن را داشتند. نمادهای فرهنگی چنین تفکری نیز مقدس بود؛ نمادهایی همچون چفیه، سجاده، مهر جبهه، یادداشت‌ها و دیگر وسایل رزمندگان بسیجی، به گونه‌ای که شعاع تأثیرآنها به پشت جبهه انتقال می‌یافت. مردم کوچه و خیابان و حتی زنان با تأسی از یکدیگر با همراه داشتن چنین نمادهایی، علاقه‌مندی به فرهنگ بسیجی را ابراز و اظهار می‌کردند. فرهنگ بسیجی به فراتر از مرزهای ایران اسلامی پا گشود و روحیه بسیجی که برگرفته از تعالیم زلال اسلام بود، به سایر ممالک اسلامی کشیده شد و ملل محروم و تحت ستم با الهام از الگوهای این فرهنگ، پیشانی‌بند‌های سبز و سرخ با شعارهای آرمان‌طلبانه به کار گرفتند.