پاکسازی تاریخ الیمایی توسط حفاران غیرمجاز

زهرا کشوری
خبرنگار
مرد شمی(پارتی) نتوانست از دره شمی حفاظت کند. فعالان میراث فرهنگی شهر ایذه از تخریب گورها و نیایشگاه‌های عیلامی دره شمی توسط حفاران غیرمجاز خبر می‌دهند. بسیاری احتمال می‌دادند با شروع کاوش‌های باستان شناسان ایرانی و ایتالیایی در دره شمی برای یافتن راز سر به مهر حکومت الیمایی‌ها، پای یگان حفاظت میراث فرهنگی برای همیشه به دره شمی باز شود و حداقل یک نگهبان شبانه روز از تاریخ حاکمان محلی ناشناخته خوزستان حفاظت کند. اما اتفاقی که بتواند خیال حاکمان محلی و مرد شمی را راحت کند، نیفتاد. «فرامرز خوشاب» فعال میراث فرهنگی شهر ایذه در گفت‌و‌گو با «ایران» از تخریب این دره باستانی خبر می‌دهد و می‌گوید: «فعالان میراث فرهنگی شهر گزارش تخریب و حفاری‌های غیرمجاز در این دره باستانی را به میراث فرهنگی ایذه ارسال کرده‌اند.»
مرد پارتی
کشف مجسمه مردی بلندبالا و چهارشانه از جنس برنز (مرد شمی) نتیجه نقشه پهلوی اول برای الزام به یکجانشینی عشایر بختیاری بود؛ 80 سال پیش. در ذهن رضا پهلوی، بختیاری‌ها «بمب متحرک» بودند و تنها راه خنثی کردن آن بمب را یکجانشینی این قوم می‌دانست. بختیاری‌ها اما در مقابل تصمیم پهلوی سرخم نکردند. بختیاری‌ها وارگه‌نشین بودند. وارگه، محلی موقت برای کوچ‌های زمستانی در خوزستان و تابستانی در چهارمحال و بختیاری بود. ایلیاتی‌های بختیاری، مردمانی از تبار راه و رفتن بودند نه سکون و یک جا ماندن و همین بود که زیر بار خانه‌سازی نرفتند. پهلوی هم پای معماران و کارگرانی از اصفهان و شوشتر را به چین و شکن‌های زاگرس مرکزی در روستای «کل چندار» ایذه خوزستان باز کرد تا برای بختیاری‌ها خانه بسازند. همین جا بود که بیل کارگران در پای کوه «بیل وا» به سینه مرد شمی می‌خورد. 79 سال بعد از آنکه مرد شمی از زیرخاک درآمد پای باستان شناسان به دره شمی رسید تا راز یکی از مرموزترین و ناشناخته مانده‌ترین حاکمان محلی در میان گورستان‌ها و نیایشگاه‌های مخدوش گشود شود.
دره باستانی شمی، همان زمین‌های سنگلاخی است که اهالی روستای «کل چندار» روی آن کشت و زرع می‌کنند. جدال نام و نان در این محوطه پیش از رسیدن باستان شناسان شروع شده بود. کشت و زرع در منطقه کوهستانی برای آنها برداشت آنچنانی ندارد. بررسی‌های «ویتو مسینا» سرپرست ایتالیایی هیأت کاوش‌های باستانی دره شمی نشان می‌دهد اهالی این منطقه در دو هزار سال پیش(همزمان با اشکانیان) ثروتمند بودند اما روزگار بر وفق مراد اهالی امروز دره نیست. خیلی از جوانان روستا به کارگری در شهر رفته‌اند. شرایط اقتصادی برخی از آنها را به سمت حفاری‌های غیر مجاز برده است! کانکس یگان حفاظت میراث فرهنگی هم از ابتدای نصب تا همین امروز ساکن و نگهبانی به خود ندیده است. گورها آنقدر مخدوش شده‌اند که عدد اسکلت‌های یافته شده برای باستان شناسان مشخص نیست اما محوطه با یک تخمین 50 هکتار زمین است که شامل گورستان و بناهای آیینی می‌شود.
 چریک‌های مرموز
الیمایی‌ها از نگاه باستان شناسی ایران، ناشناخته‌ترین حاکمان محلی در خوزستان هستند. حکومت‌های بسیار مقتدر در 2 هزار سال پیش که هر کدام، منطقه خود را همچون یک کشور مجزا دانسته و آن را اداره می‌کردند. این حکام محلی، گاه با یکدیگر متحد می‌شدند و گاه علیه یکدیگر می‌جنگیدند، با این حال الیمایی‌ها صاحب فرهنگ و تمدن خاص خود بودند و آثار باستانی به جای مانده از آنها، نشان می‌دهد که همزمان با دوره سلوکیان، سیستم شهری بسیار منسجمی داشتند. تمدن الیمایی، اجتماع کوچک شده تمدن عیلام است که زیر نفوذ اشکانیان زندگی می‌کرده‌اند. وسعت حکومت آنها مساوی با حکومت عیلامی است؛ اما بسیار ناشناخته‌تر از آنها. الیمایی‌ها با عنوان کام ناسکیر در خوزستان روی کار می‌آیند. به گفته جعفر مهرکیان، سرپرست ایرانی هیأت باستان شناسی دره شمی این اسم از کلمه عیلامی «کاب ناشکیر» گرفته شده و خزانه‌دار معنا می‌دهد. الیمایی‌ها به امور خزانه‌داری حکومت مرکزی مشغول بودند و حق ضرب سکه داشتند.
نام در مقابل نان
سال 94 که خبرنگار «ایران» به دره شمی رفت تقریباً حفاری غیرمجاز همه منطقه را شخم زده بود. باستان شناسان هر اثر و بنایی را که کشف می‌کردند جای پای درشت و عمیق حفاران غیرمجاز روی آنها بود. کاوش باستان شناسان هم که تمام شد دوباره محوطه عیلامی ماند و حفاران غیرمجاز. علاوه بر حفاران که هیچ گوری یا نیایشگاهی از دستبرد آنها جان سالم به در نبرده، جا به جا کردن سنگ‌ها برای پیدا کردن زمین مناسب کشاورزی هم در این کوهستان یکی دیگر از علل تخریب آثار فرهنگی دره است. تاریخ الیمایی‌ها در پای[کوه] و سینه کوهی به‌نام «بیل وا» نوشته شده و بر بلندای کوه «شاهنشین» این تاریخ قرار دارد. مهرکیان پیشتر در گفت‌و‌گو با «ایران» از آن به‌عنوان یک محل بسیار استراتژیک و یک بنای فوق‌العاده ارزشمند و بی‌همتا برای زندگی چریکی حاکمان ناشناخته الیمایی یاد کرده است. الیمایی‌ها از نگاه او یک دوره کم شناخته شده پس از سلوکی‌ها بودند که بر خوزستان مسلط می‌شوند. کوه‌نشین‌هایی که منش چریکی داشتند و به گفته او با حمله و گریز سعی می‌کردند تا موقعیت خود را تثبیت کنند. او انتخاب دژ تسخیرناپذیر شمی را دال بر وجود زندگی چریکی الیمایی‌ها می‌داند. برداشت او از الیمایی‌ها یک دوره ناشناخته از تاریخ ایران است. بختیاری‌ها در این دوره گاهی تا شمال کوه‌های زاگرس دامنه گسترده‌اند و گاهی قصه به ساحل خلیج‌فارس برده‌اند: «حتی بر مرز بین‌النهرین هم مسلط بوده‌اند.»
از 79 سال پیش که نام «مرد شمی» پرآوازه شد تا به امروز چند فصل کاوش در دره شمی انجام گرفته است اما رازگشایی الیمایی‌ها 200 سال کاوش باستان شناسی لازم دارد. مهرکیان اعتقاد دارد که باستان شناسان تازه دارند الفبای الیمایی‌ها را کشف می‌کنند تا زمانی که بتوان یک کتاب درباره الیمایی‌ها در کتابخانه به قلم پژوهشگران یافت زمان زیادی مانده است؛ زمانی به اندازه دو قرن. اما آیا حفاران غیرمجاز چیزی از تاریخ الیمایی‌ها در پای کوه بیل‌وا باقی می‌گذارند؟ پژوهشگاه میراث فرهنگی کشور شش سال پیش گروهی از خبرنگاران را به دره شمی در پای کوه بیل‌وا برد تا با معرفی منطقه راه گردشگر به این منطقه کوهستان باز شود. آنها حتی تور بازدید از کارگاه باستان‌شناسی گذاشتند که بی‌استقبال هم نبود. قرار بود از رهگذر حضور گردشگر روزنه‌ای برای افزایش درآمد اندک روستائیان (کشاورزان و دامپروری) باز شود که باز نشد. زیرساخت می‌خواست، هنوز هم زیر ساخت ندارد. حرف‌های «سید رحمت موسوی» مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری در گفت‌و‌گو با «ایران» هم به جوابی که به دلنگرانی فعالان درباره دره شمی منجر شود، نمی‌رسد. او می‌گوید: «شرط مجلس برای تبدیل به وزارتخانه عدم جذب نیروی جدید بود.» بهارستان‌نشین‌ها میراث فرهنگی را به وزارتخانه ارتقا دادند و گفتند هیچ هزینه جدیدی نباید به دولت تحمیل شود.
او کمبود نیروی یگان محافظت را یکی از مشکلات میراث خوزستان می‌داند و می‌گوید: «در خوزستان بیش از هزار اثر ثبت ملی وجود دارد. محوطه‌ها و بناها بسیار وسیع است و گاهی هر محوطه‌ای بالای صدها هکتار وسعت دارد. تعداد پرسنل یگان محدود و امکانات کم است.»  میراث فرهنگی خوزستان با‌ وجود تعداد بالای آثار تنها یکصد نیروی یگان حفاظت دارد. به گفته موسوی، روی کمک و همکاری دوستداران میراث فرهنگی، مردم علاقه‌مند، دهیارها و مجموعه تحت پوشش بخشدار حساب کرده‌اند. او در نهایت می‌گوید: «گزارشی از حفاری غیرمجاز در دره شمی به اداره میراث فرهنگی خوزستان نرسیده است.» دره شمی یکی از مهم‌ترین محوطه‌های باستانی پرونده جهانی از منظر فرهنگی، تاریخی ایذه است که می‌خواهد در فهرست جهانی یونسکو ثبت شود، اگر جدال نام و نان بگذارد.