از تأخیر تا اقدام!

فریبا خان احمدی
خبرنگار
دکتر کامران باقری لنکرانی پزشک و وزیر اسبق وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی کشور، این روزها رئیس مرکز تحقیقات سلامت در دانشگاه علوم پزشکی شیراز است. وی در دوران پاندمی کرونا سخنان مستدل و کارشناسی بسیاری بیان کرده است که در ادامه پرونده پیش رو با او درباره چرایی ایجاد موج پنجم کرونا در کشور و سهمگین بودنش، تأثیر واکسیناسیون در کنترل آن و احتمال پیک ششم صحبت کردیم.
آقای دکتر لنکرانی تحلیل شما از مدیریت اپیدمی پیک پنجم چیست؟ به اعتقاد شما چه نقدهایی بر حلقه تصمیم گیران و سیاستگذاران وارد است که ما چنان پیک سهمگینی را تجربه کردیم؟
جهانگیری پاندمی کووید 19 در سراسر جهان مشاهده می‌شود و فراز و نشیب‌های عجیب و غریبی را هم داشته است. این پاندمی نشان دهنده این است که ما با ویروس چالاک و هوشمندی روبه‌رو هستیم که با تغییر ذات رو به‌رو است یعنی چنانچه هوشیار نباشیم و اقدامات لازم را بموقع انجام ندهیم به‌شدت به نظام سلامت لطمات جبران‌ناپذیری وارد می‌کند. همان اتفاقی که در بهمن و اسفند از هندوستان شروع شد و شیوع واریانت جدید ویروس کرونا به اسم واریانت دلتا مطرح شد که بر خلاف نوع قبلی هم سرایت‌پذیری بالاتری داشت و هم طول مدتی که ویروس توسط افراد بدون علامت پخش می‌شد بیشتر بود و در عین حال علامت بیماری هم شدت گرفت. این ویروس در هندوستان تلفات بسیار سهمگینی به وجود آورد و در این کشور بیش از چند صد هزار نفر متأسفانه در این پیک از بین رفتند.
رصد وقایع در نظام‌های سلامت دنیا یک جور انجام نمی‌شود و همین باعث می‌شود فرصت‌ها از دست برود. وقتی هندوستان وارد پیک شد خیلی از کشورها سعی کردند از این وقایع درس بگیرند و سیستم خود را روزآمد کرده و برای موج جدید خود را آماده کنند. برخی کشورها در برابر این موج با توجه به آنکه آن موقع با کاهش کرونا در سایر کشورها روبه‌رو بودیم، پاسخ بهنگام و هوشمندانه ترسیم نکردند. در کشور ما هم همین اتفاق افتاد. زمستان سال 99 با کاهش آمار ابتلا و مرگ و میر ناشی از کرونا روبه‌رو بودیم و در آستانه تعطیلات نوروز قرار داشتیم. همان زمان محدودیت‌هایی هم وجود داشت اما هم در گروه‌های اقتصادی و هم افکار عمومی برای کم شدن محدودیت‌ها تأکید داشتند و متأسفانه این واقعه تلخ مورد توجه قرار نگرفت که کرونا لاجرم وارد کشور می‌شود و برای همین محدودیت‌ها کمتر شد و با توجه به سرایت‌پذیری بالا و تغییرات ویروس باعث شد به مرور بعد از تعطیلات نوروز شاهد یک گسترش وسیع بیماری در کشور باشیم به نحوی که با موجی روبه‌رو شدیم که تقریباً بیش از 5 ماه در کشور کشتار داشت و روزهای تلخی که تلفات رسمی بالای 600 نفر بود، همزمان در واکسیناسیون نیز دچار تأخیر بودیم.
علت تأخیر در واکسیناسیون در کشور ما نسبت به کشورهای دیگر را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
 در دنیا چند اقدام برای کنترل پیک دلتا انجام شده بود و ما در همه آن اقدامات تأخیر داشتیم، یکی بحث گسترش واکسیناسیون بود. تا آن موقع تعداد افراد واکسینه شده به زور به حدود دو میلیون نفر می‌رسید و احتیاج به جهش واکسیناسیون داشتیم که عملاً این اتفاق نمی‌افتاد به‌خاطر اینکه تأکید در برخی مراجع تصمیم‌گیری وجود داشت که حتماً واکسن از منبع چینی وارد نشود در حالی که این منبع در دسترس‌ترین منبع برای ما بود. عده‌ای  نیز اعلام می‌کردند که بزودی واکسن داخلی تولید می‌کنیم و به نوعی در واردات واکسن تأخیر ایجاد می‌کردند که هر دو باعث شد در دسترسی به واکسن با تأخیر جدی روبه‌رو باشیم. در آن روزها واکسن کالای نایابی بود که با زحمت بسیار در اختیار برخی گروه‌ها قرار می‌گرفت و موضوع دیگر این بود که برای اینکه بتوانیم با همه‌گیری مقابله کنیم لازم بود از روش‌های بهداشتی دیگر استفاده کنیم و غیر از پایبندی به رفتارهای بهداشتی مثل ماسک و رعایت فاصله اجتماعی، اعمال محدودیت‌ها بخصوص در جاهایی که با گسترش بیماری رو به رو بودیم دارای اهمیت بود. همچنین تصمیم گیری‌ها مرکزی بود. ببینید یک زمانی در شهرستانی با موج بیماری روبه‌رو هستیم. چنانچه در آنجا بیماری کنترل شود مؤثرتر است تا اینکه بخواهیم در سطح ملی تصمیم بگیریم. تمرکز‌گرایی باعث شد در چالاکی با مشکل مواجه شویم. دراغلب استان‌ها اعمال محدودیت‌ها با تأخیر همراه بود. بعد از اینکه در تهران نماینده‌ای در آن استان‌ها مستقر شد، کارهایی صورت گرفت و همه اینها زمان را از ما گرفت و این ویروس به راحتی نقطه ضعف سیستم سلامت را هدف قرار داد و امروز هم باید از آن موضوع درس بگیریم.
 با این حال به نظر می‌رسد الان با مشکل دیگری مواجه هستیم. باوجود اینکه واکسیناسیون ما پوشش بالایی دارد قبول دارید که نسبت به کنترل موج ششم شاید دچار خوش‌بینی شده‌ایم؟
 الان با واریانت اُمیکرون مواجه هستیم. خصوصیت آن در تکثیر زیاد به دلتا شباهت دارد ولی داده‌های بیمارستانی حاکی از این است که شدت بیماری به‌شدت واریانت دلتا نیست ولی وقتی تعداد سرایت‌پذیری زیاد می‌شود حتی اگر شدت بیماری کم باشد چون تعداد بیماران زیاد خواهد بود فشار زیادی به نظام سلامت وارد خواهد کرد و تخت بیمارستانی را به سرعت اشغال می‌کند و با فاصله زمانی مرگ و میر را افزایش می‌دهد. در دولت سیزدهم اقدامی بزرگ را شاهد بودیم و با سرعتی که تقریباً در دنیا بی‌نظیر است پوشش واکسیناسیون با سرعت افزایش پیدا کرد و الان در حدی رسیده که بالاخره از دو نوبت واکسیناسیون وارد فاز بوستر شدیم و تعداد افرادی که دوز سوم را تزریق کرده‌اند روبه افزایش است. کاری که قبلاً با کارشکنی‌ها و سوء تدبیر‌ها به تأخیر افتاده بود در این بازه زمانی یعنی مرداد سال‌جاری تا امروز با   قوت خوبی دنبال شد. نکته مهم این بود که بحث واکسیناسیون فقط از کانال وزارت بهداشت دنبال نشد و قبل از استقرار کل دولت شتاب واردات واکسن با دستور رئیس‌جمهور افزایش پیدا کرد که نشان می‌دهد موضوع کرونا و نحوه مقابله با آن صرفاً مربوط به سلامت نیست و این اتفاق افتاد و رئیس‌جمهور در سخنرانی خود در مراسم تحلیف در مجلس اعلام کردند اولویت‌شان کنترل کرونا است و این دغدغه را در عمل نشان دادند. این پوشش وسیع واکسیناسیون توانست بشدت مرگ و میر و تعداد مبتلایان را کاهش داده و از مرگ و میر بالای 600 نفر به دو رقمی رسیدیم که رقم با ثباتی بود. اما در گونه اُمیکرون فقط بحث واکسیناسیون مطرح نیست، اگر غفلت کنیم وقایع تلخ گونه دلتا را می‌تواند رقم بزند. مهم است آگاهی بخشی عمومی و جلب مشارکت عمومی اتفاق بیفتد. باید مردم بیشتر در جریان رفتار ویروس و نحوه مقابله با آن قرار بگیرند، تمرکززدایی باید اتفاق بیفتد. اگر در منطقه‌ای با افزایش آمار ابتلا روبه‌رو هستیم ردش را باید بگیریم و محدودیت‌ها اعمال شود و ساده انگاری نکنیم چون این گونه جدید رفتارش مشخص نیست و نمی‌توان ریسک کرد. کشورهای بزرگی که نرخ واکسیناسیون آنجا با نرخ واکسیناسیون ما برابری می‌کرد هم با افزایش مرگ روبه‌رو شدند. امریکا در یک روز یک میلیون نفر بیمار جدید را تجربه کرده و این رقم تاریخی است و پیش از این اتفاق نیفتاده  که نشان می‌دهد برای اُمیکرون دقت بیشتری لازم است. تصمیمات عجولانه نگیریم، محل‌هایی که بیمار زیاد می‌شود به نوعی رصد شود و محدودیت‌ها را با سرعت اعمال کنیم در غیر این صورت با گسترش بیماری روبه‌رو می‌شویم. با دو دوز واکسن پیشگیری از مرگ اتفاق می‌افتد ولی پیشگیری از ابتلا خیلی زیاد نخواهد بود. دوز سوم به‌عنوان مسأله مهم باید پیگیری شود برای اینکه این اتفاق رخ دهد و پوشش وسیعی به‌وجود بیاید و هدفمند، باید ببینیم کجا واکسن گریزی داریم و نسبت به جلب اعتماد عمومی و آگاه‌سازی هدفمند اقدام کنیم. در برخی استان‌ها پوشش گروه هدف 50 درصد است و این مسأله ما را آسیب پذیر می‌کند. اینکه چرا در استان‌ها چنین اتفاقی افتاده نیاز به تحلیل عمده دارد. می‌توانستیم با زبان مناسب با مردم صحبت کنیم و برای آن باید برنامه عملیاتی داشته باشیم. اگر درس مناسبی از این اتفاقات بگیریم می‌توانیم شاهد این باشیم که در این موج جدید تجربه تلخ واریانت دلتا را مجدداً نخواهیم دید... تأکید می‌کنم موضوع همه‌گیری کرونا موضوع اجتماعی و صرفاً مرتبط با نظام سلامت نیست چون بر همه ارکان زندگی اثر می‌گذارد و نحوه مدیریت و نحوه کنترل آن باید به‌صورت موضوع بین بخشی و در بالاترین سطح مدیریتی کشور به آن نگاه شود. خوشبختانه در این دوره به‌صورت جدی رئیس‌جمهور در میدان هستند ولی جا دارد مستندات علمی بهنگام توسط مراکز تحقیقاتی در اختیار ستاد ملی کرونا قرار بگیرد تا بتواند تصمیمات عالمانه‌تری گرفته و متناسب با شرایط جدید باشد. اما ما شاهد دورریز بخشی از اعتبارات کشور برای درمان‌های بی‌تأثیر در کرونا بودیم. این ضایعه تلخی بود و برخی داروهایی که سازمان بهداشت جهانی کم تأثیر یا بی‌تأثیر آنها را اعلام کرده بود در کشور ما با حجم زیاد مورد استفاده قرار گرفت. راهنماهای درمان باید روزآمد و اصلاح می‌شد که با تأخیر انجام شد و هنوز هم نیاز به روزآمدی گایدلاین‌ها داریم. اگر غفلت کنیم این سرمایه ملی را از دست می‌دهیم و نه تنها به سلامت دسترسی پیدا نمی‌کنیم بلکه دچار کمبود اعتبار خواهیم بود.در این میان کادر سلامت هم آسیب‌های فراوانی دید.
 در بحث کرونا نقاط قوت حضور کادر درمان در صحنه بود؛ از کارشناسان بهداشت تا پرستاران و پزشکان از جان مایه گذاشتند. خیلی‌ها خود و بستگانشان بیمار شدند و برخی به شهادت رسیدند و در چنین شرایطی بی‌توجهی به فرسودگی شغلی بعد حدود دو سال طاقت‌فرسا که نظام سلامت دچار شده، تأسف برانگیز است. رفتارهای رسانه‌ای روی روحیه کارکنان نظام سلامت تأثیر سوء خواهد داشت و باید اصلاح شود و این فضای از خودگذشتگی باید مورد تقدیر قرار گیرد نه اینکه با بیانات گزنده باعث شود افراد فرسودگی شغلی‌شان بدتر شود. یکی از بحران‌های جهانی کادر سلامت این است که خروج از خدمت در آن زیاد شده است. در برخی کشورها 25 درصد کادر سلامت شغل‌شان را عوض کردند؛ چنین وضعی در کشور ما رخ نداده است اما بی‌توجهی به این شرایط بی‌محابا این روحیه را بیشتر از گذشته تخریب می‌کند و ما را به آن سمت سوق می‌دهند. این نیاز به توجه بیشتری از سوی رسانه‌ها دارد تا این روحیه را در نظام سلامت تقویت کنند.
نظرتان درباره زیرساخت‌های امروز بیمارستان‌ها چیست؟
 در دولت یازدهم و دوازدهم با توجه به مجالی که برای کار سخت بود، اقدامات خوبی اتفاق افتاد که باید از آن تقدیر کرد. زیرساخت بخش آی سی یو بهتر شد، در ماه‌های اخیر دستگاه‌های اکسیژن ساز به تعداد بیشتری فراهم و امکانات ارائه خدمات زیاد شد. در زمینه پیشگیری و شناسایی بیمار و آنچه از مدیریت بیماری می‌شناسیم صرفاً نمی‌توان بر بحث درمان تمرکز کرد باید به بحث‌های قبل بستری تمرکز کنیم اگر سیاستگذاری درست اتفاق نیفتد می‌تواند حجم زیادی از بیماران را باز تولید کند.
نقش تحریم‌ها و سوء مدیریت‌ها را در مدیریت پاندمی چگونه تحلیل می‌کنید. چقدر تحریم‌ها تأثیر داشته است؟
تحریم‌ها دسترسی ما را هم به لوازم و تجهیزات پزشکی و هم دارو و واکسن تحت تأثیر قرار داد و این چیزی نیست که قابل انکار باشد ولی ما در برابر تحریم‌ها می‌بینیم دولت سیزدهم روی کار آمد و توانست با یافتن راه‌های میان بر دسترسی واکسن را در همان شرایط و گاهاً سخت‌تر تسهیل کند. واکسن در کشور تا اردیبهشت حدود سه میلیون بود و بعد به 10 میلیون واکسن در بین افراد جامعه رسید. در بازه زمانی کمی همین عدد به بیش از
100 میلیون دوز رسید. تحریم اثرگذار است ولی قابل مدیریت هم هست این نباید ما را غافل کند که از مطالبه بین‌المللی باز بمانیم. ما در بحث داروی واکسن مظلوم واقع شدیم و احقاق حق‌مان را باید فریاد بزنیم. این که چقدر تحریم‌های ظالمانه امریکا، سردمدار افزایش تلفات کرونا و به خطر افتادن جان میلیون‌ها بیمار است- بویژه بیمارانی را که نیاز به داروهای گرانقیمت دارند- باید فریاد بزنیم.

نیم نگاه

در دنیا چند اقدام برای کنترل پیک دلتا انجام شده بود و ما در همه آن اقدامات تأخیر داشتیم. یکی بحث گسترش واکسیناسیون بود. تا آن موقع تعداد افراد واکسینه شده به زور حدود دو میلیون نفر می‌رسید و احتیاج به جهش واکسیناسیون داشتیم که عملاً این اتفاق نمی‌افتاد به‌خاطر اینکه تأکید در برخی مراجع تصمیم‌گیری وجود داشت که حتماً واکسن از منبع چینی وارد نشود در حالی که این منبع در دسترس‌ترین منبع برای ما بود

تحریم‌ها دسترسی ما را هم به لوازم و تجهیزات پزشکی و هم دارو و واکسن تحت تأثیر قرار داد و این چیزی نیست که قابل انکار باشد ولی ما در برابر تحریم‌ها می‌بینیم دولت سیزدهم روی کار آمد و توانست با یافتن راه‌های میان بر دسترسی واکسن را در همان شرایط و گاهاً سخت‌تر تسهیل کند. واکسن در کشور تا اردیبهشت حدود سه میلیون بود و بعد به 10 میلیون واکسن در بین افراد جامعه رسید. در بازه زمانی کمی همین عدد به بیش از 100 میلیون دوز رسید. تحریم اثرگذار است ولی قابل مدیریت هم هست این نباید ما را غافل کند که از مطالبه بین‌المللی باز بمانیم

یادداشت

123 میلیون دوز در 138 روز کاری

مهندس محمد هاشمی
مدیر کل روابط عمومی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی
138 روز از سوم شهریوری که دکتر عین اللهی در مجلس شورای اسلامی رأی اعتماد گرفت، می‌گذرد و تولیت وزارت بهداشت در شرایطی به وزیر بهداشت، درمان وآموزش پزشکی دولت سیزدهم واگذار شد که اپیدمی کرونا از مدت ها قبل، نفس‌های مردم را به شماره انداخته بود و زایش مکرر ویروس در جای جای جهان این زخم را تازه نگه می‌داشت و چاره‌ای جز تهیه نوشدارو نبود تا بشر، بر این رویین تن بد ذات تاج دار، غلبه کند. به همین دلیل، وزیر بهداشت جدید، نخستین اولویت خود را استمرار و به کمال رساندن واکسیناسیون عمومی کووید 19 اعلام کرد.
براساس آنچه آمارها بیان می‌کنند، تا آخر خرداد ماه سال‌جاری، حدود 5 میلیون دوز و تا پایان تیرماه حدود 7 میلیون دوز و درنهایت تا پایان مردادماه حدود 22 میلیون دوز واکسن کووید 19 تزریق شده است؛ اکنون پس از گذشت 4 ماه و 17 روز از آغاز مسئولیت دکتر عین‌اللهی، بیش از 123 میلیون دوز واکسن در کشور تزریق شده، یعنی در حال حاضر، 88.71 درصد از مردم دوز اول، 77.76 درصد دوز دوم و 17.79 درصد دوز سوم یا همان دوز یادآور را دریافت کرده‌اند و برطبق گزارش عملکرد معاونت بهداشت وزارت بهداشت، ذخایر واکسیناسیون تا پایان سال 1400 تأمین است.
به گفته وزیر بهداشت، واردات واکسن کماکان انجام می‌شود و 6 شرکت داخلی نیز در زمینه ساخت واکسن کرونا در حال فعالیت هستند و چنانچه در آینده میزان تولید این شرکت‌ها کفایت کند، نیاز به واردات هم نخواهیم داشت.
بی شک، مدیریت جهادی دکتر عین اللهی و پای کار آمدن گروه‌های مردمی در نیل به این موفقیت، راهگشا بود، چراکه به هر اندازه که مردم واکسینه و در برابر ویروس کرونا ایمن شوند، ابتلا به بیماری کاهش یافته و به‌دنبال آن، بستری در بیمارستان یا مرگ و میر نیز کاهش پیدا می‌کند، به طوری که از آمار فوت روزانه 700 بیمار در روزهای سخت مردادماه، اکنون به آمار دو رقمی زیر 100 نفر رسیده‌ایم.
البته نمی‌توان از نقش مؤثر رسانه‌ها و روابط عمومی‌ها در این میان چشم پوشید. تأکید بر رعایت پروتکل‌های بهداشتی، استفاده از ماسک و فاصله‌گذاری اجتماعی و تزریق واکسن، از کلیدی‌ترین مواردی است که رسانه‌ها همواره باید بر آنها تأکید داشته باشند تا زنجیره ریشه کنی ویروس، عقیم نماند.
تعامل، هم‌افزایی و ارتباط پویای مرکز روابط عمومی وزارت بهداشت با رسانه‌ها در راستای آموزش، اطلاع‌رسانی و فرهنگ‌سازی در حوزه کرونا نیز در این مدت بی‌تأثیر نبود تا به آمار تزریق 123 میلیون دوزی واکسن برسیم. زیرا مسیر، همچون رودی روان به راه خود ادامه نمی‌داد و پراز سنگلاخ بود و دستی قوی می‌طلبید تا حواشی و شایعات کذب را کنار بزند.
تشکیل کمیته آموزش و روابط عمومی جهت تولید و انتشار محتوای علمی و اقناعی، طراحی کمپین «برای هم بمانیم»، تولید محتوای آموزشی به روز شده در زمینه ویروس کرونای جهش یافته اُمیکرون، طراحی بسته آموزشی ماسک و برگزاری آزمون از سفیران سلامت با همکاری هلال احمر، برگزاری نشست مشترک با شرکت همراه اول جهت انتشار محتوای آموزشی با سرتیتر behdasht.v و اپلیکیشن‌های همراه اول، برگزاری نشست مشترک با شورای سیاستگذاری صدا و سیما جهت انتشار محتوای آموزشی از شبکه‌های ملی و استانی، تهیه محتوای آموزشی جهت استفاده در سریال‌های نوروزی و زیرنویس تلویزیون با مشارکت شورای سیاستگذاری صدا و سیما و... یادآوری برخی اقداماتی است که با رهبری مرکز روابط عمومی و اطلاع‌رسانی وزارت بهداشت به‌ثمر نشست.