چالش‌های پیشگیری و کنترل بیماری‌های غیرواگیر در دوران پاندمی کووید-19

دکتر افشین استوار
مدیر کل دفتر مدیریت بیماری‌های غیرواگیر وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی
بیماری‌های غیرواگیر در دهه‌های اخیر مهمترین عامل مرگ (82درصد علل مرگ) و بالاترین بار بیماری (75درصد بار بیمارها) و پرهزینه‌ترین مسأله نظام سلامت (بیش از 46 هزار میلیارد تومان) بوده است. با ظهور ویروس کرونا در دسامبر 2019، پاندمی کووید-19 به عنوان یک بیماری واگیردار در همه جای جهان به سرعت به اولویت اول نظام‌های سلامت بدل شد. گسترش خارق‌العاده این بیماری در جهان و میزان بالای ابتلا و مرگ و میر باعث شد که بخش عمده‌ای از ظرفیت ارائه خدمات در نظام سلامت نیز به مبارزه با این اپیدمی اختصاص یابد. پاندمی کووید-19، برنامه‌های پیشگیری و کنترل بیماری‌های غیرواگیر را به مراتب بیش از آنچه انتظار می‌رفت تحت تأثیر قرار داد. در ادامه  بعضی از جنبه‌های این تأثیر ذکر می‌شود.
تأثیر پاندمی کووید-19 بر حکمرانی نظام سلامت
در دهه‌های اخیر موفقیت نظام سلامت در زمینه کنترل بیماری‌های واگیردار و کاهش بار ناشی از آنها و در مقابل افزایش بار ناشی از بیماری‌های غیرواگیر و عوامل خطر آنها که در نتیجه شهرنشینی و سبک زندگی ناسالم به‌وجود آمده است، بیشتر توجه نظام سلامت را در کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه به سمت اولویت بیماری‌های غیرواگیر معطوف کرده است. تعیین اهداف جهانی پیشگیری و کنترل بیماری‌های غیرواگیر و پیگیری راهبردهای کوتاه مدت، میان‌مدت و بلندمدت و سرمایه‌گذاری گسترده برای دستیابی به آن اهداف برای نزدیک به دو دهه در مرکز توجه سازمانی جهانی بهداشت و نظام سلامت کشورها قرار داشته است. ظهور پاندمی کووید یک بار دیگر توجه سیاستگذاران را در سراسر جهان به سمت بیماری‌های واگیر و خطر بالقوه‌ای که اپیدمی‌های گسترده، سلامت و توسعه کشورها را تهدید می‌کنند، تغییر داد. به این ترتیب تلاش‌های چند دهه اخیر برای حمایت‌طلبی در جهت اجرای مداخلات پیشگیری و کنترل بیماری‌های غیرواگیر با چالش جدی مواجه شده است و بیم آن می‌رود که دستاوردهای سال‌های اخیر در این زمینه تا حدود زیادی از دست برود.
تأثیر پاندمی کووید-19 بر نظام ارائه خدمات
بر‌اساس شواهد موجود، نظام‌های سلامت در همه کشورهای دنیا تا قبل از ظهور پاندمی کووید از کمبود منابع رنج می‌بردند و منابع در دسترس بویژه برای ارائه خدمات پیشگیری و کنترل بیماری‌های غیرواگیر در همه زمینه‌ها از جمله منابع مالی، فضای فیزیکی و تخت‌های بستری، تجهیزات تشخیص و درمان، نیروی انسانی متخصص و آموزش دیده ناکافی به نظر می‌رسید. با ظهور پاندمی کووید-19، کمبود منابع فوق بیش از پیش بارز شد. بخش‌های بستری بخصوص بخش‌های ویژه برای پوشش خدمات کووید تغییرکاربری پیدا کرد، تأمین تجهیزات پزشکی و ملزومات مصرفی برای ارائه خدمات به دلیل محدودیت‌های منابع مالی با اختلال جدی مواجه شد، همه یا بخشی از وقت و انرژی کارکنان سلامت در همه سطوح به ارائه خدمات کووید اختصاص پیدا کرد و برخی از خدمات کمتر ضروری به‌طور موقت یا برای مدت طولانی تعطیل شده یا با اختلال جدی مواجه شدند. به این ترتیب در حال حاضر نظام سلامت با چالش بسیار جدی تأمین منابع برای مدیریت همزمان بیماری‌های غیرواگیر و پاندمی کووید-19 مواجه شده است که احتمالاً برای مدت‌های طولانی باقی خواهد ماند و توسعه نظام سلامت را با وقفه جدی مواجه خواهد کرد.
اختلال در روند ارائه خدمات غیرواگیر
با ظهور پاندمی کووید از یک طرف بسیاری از خدمات پیشگیری و کنترل بیماری‌های غیرواگیر از جمله خدمات کنترل، غربالگری و تشخیص زودرس بیماری‌ها مانند کنترل فشارخون و دیابت و غربالگری‌های سرطان تعلیق یا با وقفه مواجه شدند. از طرف دیگر مراجعه مردم برای دریافت خدمات به دلایلی مانند ترس از ابتلا به کووید در محیط‌های بهداشتی و درمانی، محدودیت‌های رفت و آمد و کمبود وسایط نقلیه عمومی و کمبود تجهیزات محافظت فردی مانند ماسک و مواد ضدعفونی‌کننده کاهش پیدا کرد. در نتیجه تشخیص زودرس بیمارها با اختلال مواجه شد واحتمال اینکه بیماران در مراحل پیشرفته‌تری از این بیماری‌ها یا در شرایط اورژانس به مراکز درمانی مراجعه کنند، افزایش یافت. پرواضح است که در این حالت کنترل بیماری‌های غیرواگیر با تأثیر کمتر و هزینه بالاتر انجام خواهد شد. استفاده از ارائه خدمات غیرحضوری از طریق تلفن برای پیگیری و ارائه خدمات مشاوره و نیز استفاده از فناوری‌های نوین در قالب سلامت الکترونیک، سلامت دیجیتال و سلامت موبایل در دوران پاندمی کووید-19 تا حدودی توانست این نقص را در حوزه خدمات سرپایی و مشاوره‌های پزشکی جبران کرده و جایگزین مناسبی برای خدمات سرپایی حضوری باشد. با وجود این خلأ قانونی برای تعرفه‌گذاری این نوع خدمات و چالش‌های عملی و اخلاقی، استفاده از این فناوری‌های نوین را با محدودیت هایی مواجه کرده است.
افزایش عوامل خطر بیماری‌های غیرواگیر
محدودیت‌های دوران پاندمی مانند قرنطینه شهرها، محدودیت‌های رفت و آمد و توصیه به ماندن در خانه و تعطیلی مدارس، دانشگاه‌ها و مراکز آموزشی و ورزشی، ورزشگاه‌ها و پارک‌ها موجب کاهش فعالیت بدنی، پرخوری و افزایش شیوع چاقی در همه گروه‌های سنی بخصوص کودکان و سالمندان گردیده است. از طرف دیگر شیوع اطلاعات نادرست (اینفودمی) در مورد عدم ابتلای افراد سیگاری و مصرف‌کننده الکل و مواد مخدر به کووید، افراد بیشتری را به مصرف این موارد ترغیب می‌نماید. به این ترتیب به دنبال شیوع این عوامل خطر، بروز بیماری‌های غیرواگیر و افزایش شیوع آنها در سال‌های پیش‌رو کاملاً مورد انتظار است.
تأثیر بیماری‌های غیرواگیر بر تبعات پاندمی کووید-19
هرچند بیماری کووید-19 یک بیماری تنفسی واگیردار است که در مواجهه با یک ویروس ایجاد می‌شود، اما این بیماری عفونی مانند بسیاری از بیماری‌های ویروسی مشابه در افراد جوان و فاقد بیماری‌های زمینه‌ای در اکثریت قریب به اتفاق موارد، علائم خفیفی دارد و به‌طور خودبه‌خودی بهبود می‌یابد. با وجوداین، افراد دچار ضعف سیستم ایمنی و افراد مبتلا به فرم‌های کنترل نشده بیماری‌های غیرواگیر مانند دیابت، فشارخون بالا، بیماری‌های قلبی-عروقی و چاقی به‌طور قابل ملاحظه‌ای بیشتر از افراد عادی به فرم شدیدتر بیماری مبتلا می‌شوند و در معرض خطر بستری و مرگ ناشی از کووید قرار دارند. به همین دلیل کنترل بیماری‌های غیرواگیر حتی از منظر پیشگیری از عواقب ابتلا به یک بیماری ویروسی مانند کووید-19 اهمیت فوق‌العاده‌ای می‌یابد. مطالعات انجام شده نشان می‌دهد که بیش از یک‌سوم مرگ‌ها در بیماران کووید به دلیل ابتلا به بیماری‌های غیرواگیر رخ می‌دهد. به‌طور خلاصه می‌توان گفت که بیماری‌های غیرواگیر قبل و بعد از پاندمی کووید-19 همچنان اولویت اول سلامت در جهان است و در دوران پاندمی نیز به عنوان یک عامل تأثیرگذار نقش عمده‌ای در تعیین عواقب ابتلا به بیماری ایفا می‌کنند. لذا ضرورت تقویت برنامه‌های پیشگیری و کنترل بیماری‌های غیرواگیر امروز در دوران پاندمی کووید-19 بیش از همیشه احساس می‌شود.