فضائل بانوی بانوان؛ محور اتحاد اقالیم قبله

حمید سلیم گندمی
عضو هیأت علمی کتابخانه ملی
اتحاد اقالیم قبله، آرزوی دیرینه دردمندان و دلسوزان امت بوده و هست. هر کس کوچکترین شناختی نسبت به مواریث گرانسنگ رسول رحمت داشته باشد، از پراکندگی در میان کسانی که پیروی حضرتش را ادعا می‌کنند، رنج می‌برد. گسستگی در این پیکره نورانی را هیچ جان آشنایی برنمی‌تابد.
اما در این میان چه باید کرد؟ طبعاً باید به درمان اندیشید، وگرنه بازگویی مکرر درد، ما را قدمی به حل آن نزدیک نمی‌سازد، مگر اینکه به شناخت علل درد بپردازیم و آن را مقدمه شناخت درمان و توجه به آن بدانیم. در این زمینه سخن بسیار گفته‌اند و هنوز ناگفته‌های فراوانی هست. اما به اقتضای موضوع، اشاره خواهد شد که یکی از مهم‌ترین عوامل ایجاد پراکندگی در امت اسلام، بی‌توجهی به فضایل و مناقب خاندان عصمت بوده است. طبعاً درمان این درد، بازگویی فضائل اهل بیت و ترویج آن است، تا گامی مهم برای شناخت و شناساندن پرچمداران هدایت به رهنوردان این راه برداشته شود.
بدین روی محدثان و مورخان و مفسران سنی و شیعه به این مهم توجه کرده‌اند. گاه در ضمن آثار خود و گاه در قالب تک‌نگاری‌های مختصر و مفصل که از خود بر جای نهاده‌اند. محقق و کتاب‌شناس فقید، مرحوم علامه سید‌عبدالعزیز طباطبایی یزدی در کتاب گرانسنگ «اهل البیت فی المکتبه العربیه» جلوه‌ای از این تلاش دانشوران سنی را به تصویر کشیده است. وی در این کتاب، 856 تک‌نگاری از دانشوران اهل سنت به زبان عربی را معرفی کرده است که برخی از آنها بارها چاپ و منتشر و به زبان‌های مختلف ترجمه شده و بعضی نیز همچنان به‌عنوان نسخه خطی در کتابخانه‌ها موجود است.
این همه در حالی است که:
اولاً، از رحلت محقق طباطبایی (سال 1416 قمری) نزدیک به 30 سال می‌گذرد و لذا کتاب‌های منتشر شده یا معرفی شده این مدت، در این کتاب‌شناسی معرفی نشده است.
ثانیاً، این کتاب‌شناسی منحصر به کتاب است و انبوه مقالات علمی که در مجلات و همایش‌ها عرضه شده، باید بدان افزوده شود.
ثالثاً، منابع معرفی شده در این کتاب‌شناسی فقط به زبان عربی است؛ لذا منابع غیر عربی (مانند کتاب‌های فارسی، اردو، ترکی و زبان‌های اروپایی) در آن معرفی نشده است.
اگر این گروه منابع به کتاب «اهل البیت فی المکتبه العربیه» افزوده شوند، قطعاً فهرستی گسترده، شامل هزاران کتاب و مقاله در باب اهل بیت، از دانشوران اهل سنت در اختیار خواهیم داشت. نگارش بیش از 30 عنوان کتاب درباره حضرت زهرا (س) به قلم دانشمندان اهل سنت اتفاقی است مهم که نباید دست‌کم گرفته شود.
فهرستی اجمالی از کتاب‌های دانشوران اهل سنت درباره فضائل فاطمه (س)
در میان این کتاب‌ها، به این عناوین بر‌می‌خوریم:
1. اخبار فاطمه (س)محمد بن زکریا غلابی
(د. 298)
2. ازاله الرین فی مناقب فاطمه و الحسنین، چاپ استانبول
3. البتول فاطمه الزهراء، عبدالفتاح عبدالمقصود (معاصر)
4. تحریر النقول فی مناقب امنا حواء و فاطمه البتول، ابن صباغ مالکی (د. 855)
5. تزویج فاطمه، محمد بن هارون رویانی (د.307)
6. الثغور الباسمه فی مناقب السیده فاطمه، جلال‌الدین سیوطی (د. 911)
7. حیاة فاطمه (شماره 271)/محمود شلبی (معاصر)
8. خبر فاطمه و علی... (شماره 272)/علی بن عبدالعزیز دولابی (قرن 4)
9. الداهیة الحاطمه علی من اخرج بیت فاطمه، حیدرعلی فیض آبادی (قرن 13)
10. الدرة البیضاء فی تحقیق صداق فاطمه الزهراء، علی انور حنفی (د. 1324)
11. الدرة الیتیمه فی بعض فضائل السیده العظیمه، ابوالسیاده حنفی محجوب (د. 1207)
12. السبول فی فضائل البتول، ادریس بن علی حمزی (د. 714)
13. سیرة سیدتنا فاطمه الزهراء، حسن بن سلیمان حنفی (د. 1331)
14. فاطمه البتول، ارناؤوط (معاصر)
15. فاطمه البتول، عبدالفتاح عبدالمقصود (معاصر)
16. فاطمه البتول، توفیق ابوعلم (معاصر)
17. فاطمه البتول، محمد کامل حسن (معاصر)
18. فاطمه الزهراء و الفاطمیون، عباس محمود عقاد (معاصر)
19. فاطمه سیده النساء، محمد محمود زیتون مصری (معاصر)
20. الفتح و البشری فی مناقب فاطمه الزهراء، محمد بن سلیمان حنفی (د. 1186)
21. فضائل فاطمه، ابوصالح مؤذن (د. 470)
22. فضائل فاطمه، ابوالقاسم بغوی (د. 317)
23. فضائل فاطمه، ابوحفص ابن شاهین (د. 385)
24. فضائل فاطمه، حاکم نیشابوری (د. 405)
25. کلام فاطمه فی فدک، ابوالفرج اصفهانی (د. 356)
26. مسند فاطمه، ابوحفص ابن شاهین (د. 385)
27. مسند فاطمه، جلال‌الدین سیوطی (د. 911)
28.مناقب سیده النساء، حاکم نیشابوری (د. 405)
29. مناقب فاطمه، ابوصالح مؤذن (د. 470)
30. مناقب فاطمه، عبدالرؤوف مناوی (د. 1031)
31. مناقب فاطمه، جلال‌الدین سیوطی (د. 911)
32. کتاب من روی عن فاطمه من اولادها، حافظ ابن عقده (د. 333)
33. وفاه فاطمه، ابوالحسن بکری.
شرح و بسط کلام درباره هر یک از این عناوین مجالی گسترده می‌طلبد. در این فرصت کوتاه فقط به معرفی یکی از این کتاب‌ها می‌پردازیم که نسخه کهن آن در سال‌های اخیر شناسایی و منتشر شده است.
این همه به جز تعداد زیادی کتاب درباره بانوی بانوان است که دانشوران شیعه نگاشته‌اند و استاد اسماعیل انصاری زنجانی در کتاب «فاطمه در آیینه کتاب» شناسانده است.
در این گفتار، فقط به دو کتاب از دو دانشمند شیعه و سنی اشاره می‌شود که هر دو در قرن چهارم به دست دو دانشمند ایرانی نوشته شده و درباره هر دو می‌توان گفت که کمتر شناخته شده‌اند. کتاب مولد فاطمه نوشته شیخ صدوق (شیعه) و فضائل فاطمه نوشته حاکم نیشابوری (اهل سنت).
مولد فاطمه، نوشته شیخ صدوق
شیخ صدوق، محمد بن علی ابن بابویه (متوفی 381 قمری) دانشمند بلند‌آوازه شیعی قرن چهارم هجری است. وی مشهورتر از آن است که به معرفی نیاز داشته باشد. کتاب «من لا یحضره الفقیه» او یکی از چهار کتاب اصلی شیعه است، چنانکه از طریق آثار دیگر خود حق تعلیم بر آیندگان یافت. در عقاید، کتاب توحید، در اخلاق کتاب خصال، در مهدویت کتاب کمال‌الدین و در شناخت امام هشتم کتاب عیون اخبار الرضا (ع) را نگاشت. این تنها برگی از کتاب پر برگ خدمات او به دین و ادب و دانش است، در حالی که برای او سیصد کتاب کوچک و بزرگ برشمرده‌اند که بیشتر آنها در گذر زمان و رویدادها از میان رفته و فقط حدود 30 کتاب از او بر جای مانده است.
یکی از کتاب‌های او که امروزه در دست نیست، کتابی با عنوان «مولد فاطمه» است که با استفاده از تحقیقات منتشر نشده استاد سعید جمالی، در چند سطر در باره آن سخن می‌گوییم.
این کتاب را که صدوق در کتاب دیگر خود عیون اخبار الرضا علیه السلام ج 1 ص 255 نام برده است، دست‌کم تا سه قرن پس از زمان مؤلف در اختیار دانشمندان شیعه بوده است؛ به گونه‌ای که ابن شهرآشوب (متوفی 588) در کتاب مناقب آل ابی طالب و اربلی (متوفی 692) در کتاب کشف الغمه بخش‌هایی از آن نقل کرده‌اند. اربلی محتوای فصل‌های کتاب را به این شرح بیان می‌کند: میلاد، فضائل، تزویج، مظلومیت، شهادت و جایگاه حضرت فاطمه در قیامت. (کشف الغمه ج 2 ص 164).
استاد جمالی با استفاده از منابع معتبر موجود، هشتاد و یک حدیث از این کتاب را یافته و بر مبنای همین فهرست اجمالی مرتب کرده است. وی ذیل هر حدیث تحقیقاتی مفصل آورده که شامل منابع دیگر و توضیحات لغوی هر حدیث می‌شود. جمالی در این تلاش مأجور، از حدود 270 کتاب مهم شیعه و سنی کمک گرفته است.
کتاب‌هایی مانند کتاب صدوق، ریشه کهن معارف فاطمی را نشان می‌دهد و پاسخی است به بعضی از سخنان کوته‌اندیشانی که حقایق فاطمی را برساخته سال‌های اخیر دانسته‌اند.
فضائل فاطمه نوشته حاکم نیشابوری
حاکم نیشابوری (405- 321 هجری قمری) یکی از برجسته‌ترین عالمان حدیث در میان اهل سنت است که به کتاب «المستدرک علی الصحیحین» شهرت یافته است. درباره جایگاه والای او در دانش حدیث، بزرگان اهل سنت بسیار سخن گفته‌اند که از این میان، به کلام ذهبی اکتفا می‌شود. ذهبی گوید: «امام، حافظ بزرگ، پیشوای محدثان بود»؛ و از ابن طاهر نقل می‌کند که در نقل حدیث، مورد وثوق بود.
نسخه کهنی از این کتاب در کتابخانه «میلت کیتاب خانه سی» آنکارا (ترکیه) اخیراً یافت شده که تاریخ کتابت این نسخه، ۲۶ ربیع‌الثانی ۵۸۸ (فقط ۸۴ سال پس از وفات مؤلف) است که ارزش نسخه را نشان می‌دهد. تحقیق کتاب را علی‌رضا بن عبدالله به عهده داشته که گرایش وهابی او در مقدمه و پانویس‌هایش بر کتاب، آشکار است. این کتاب به سال 2008 میلادی توسط دار الفرقان در قاهره در ۱۹۰ صفحه برای نخستین بار منتشر شده است. در این کتاب جمعاً 232 روایت (در 190 صفحه) آمده و مصحح نیز دیدگاه‌های خود را درباره اسناد و محتوای آنها در پاورقی آورده است.
این کتاب با تحقیق و ترجمه فارسی استاد محمود نعمتی نیز در سال 1396 شمسی منتشر شده است. به علاوه استاد عبدالحسین طالعی خلاصه‌ای فارسی از محتوای آن در قالب یک مقاله، تحت عنوان «هجده فصل در زندگی صدیقه کبری علیها السلام» نوشته که بارها در فضای مجازی منتشر شده است. ترجمه مقدمه مفصل آن به قلم دکتر رسول جعفریان نیز در فضای مجازی در دسترس است (با عنوان: «چرا حاکم نیشابوری کتاب فضائل فاطمه الزهراء(س) را نوشت؟» در سایت کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران).
حاکم نیشابوری ضمن مقدمه‌ای مفصل در مورد انگیزه تألیف کتاب به این نکته اشاره می‌کند که: «زمانه ما را گرفتار رهبرانی کرده است که مردم برای تقرب به آنان، به بغض آل رسول توسل می‌جویند و این که آنان را کوچک شمارند. هر آن کس که در پی تقرب به حاکمان است، در واقع به چیزی تمسک می‌کند که خداوند این خاندان را از آن منزه کرده است و آنان در پی انکار فضائل ایشان هستند.» لذا این کتاب را نوشت تا آنان را به این خطای بزرگ (انکار فضائل اهل بیت) آگاه کند.
در میان انبوه روایات فضائل حضرتش که حاکم روایت کرده، فقط به خلاصه مضمون چند حدیث اشاره می‌شود:
پیامبر، او را برترین زنان عالم می‌دانست و همراه بانوان مقدس همچون مریم، خدیجه و آسیه از او یاد می‌کرد (حدیث ۲۸ تا ۳۱).
پیامبر، برتری او بر تمام زنان را با تعبیرات مختلف بیان می‌داشت؛ از جمله:
سیده نساء المؤمنین (حدیث ۱۰ و ۱۱): سرور بانوان اهل ایمان.
سیده نساء اهل الجنة (حدیث ۱۴ تا ۱۹، ۱۵۴، ۱۶۲، ۱۶۵، ۱۶۸، ۱۸۳): سرور بانوان اهل بهشت.
سیده نساء المسلمین (حدیث ۷): سرور بانوان مسلمان.
سیده نساء الامه (حدیث ۷، ۱۰، ۱۱، ۱۳، ۱۵۹، ۱۶۱): سرور بانوان امت.
سیده نساء العالمین (حدیث ۱۰ تا ۱۲، ۱۴، ۱۵۹، ۱۶۱): سرور بانوان جهان.
گاهی فاطمه در مورد برتری مریم بر زنان جهانیان می‌پرسید. پیامبر پاسخ می‌داد: «دخترم! او سرور بانوان زمان خود بود و تو سرور بانوان زمان خودت» (حدیث ۱۸۴ و ۱۸۶).
این دو کتاب قرن چهارم، نمونه‌ای است از انبوه منابعی که در باره یادگار گرامی پیامبر در طول قرن‌ها نوشته شده و خود پاسخی است به معاندانی وحدت‌شکن که اتحاد امت را بر‌نمی‌تابند و می‌کوشند این رشته استوار وحدت مسلمانان را سست کنند. اینک توجه روزافزون ما به این حقایق و ترویج آنها می‌تواند آن گونه تلاش‌های تفرقه‌طلبانه را خنثی کند. این کمترین وظیفه ما در برابر مواریث گرانقدر پیامبر رحمت در موضوع وحدت اسلامی است.