تیلاپیا؛ معجزه آبزی پروری و اشتغالزایی در کویر

زینب صفری
خبرنگار
تأمین امنیت غذایی در برنامه ششم توسعه و پروژه‌های ابلاغی ستاد فرماندهی اقتصاد مقاومتی به وزارت جهاد کشاورزی مورد توجه و تأکید قرار گرفته است. به همین منظور کارشناسان راهکارهای مختلفی را برای ایجاد امنیت غذایی به شکلی که بهترین استفاده از منابع حیاتی کشور از جمله آب شود، پیشنهاد داده‌اند.
پرورش دام در مناطق بیابانی و خشک، تولید آبزیان در آب‌های شور و لب‌شور و با کمترین میزان استفاده از آب، کشت گیاهان و محصولات کشاورزی در مناطق خشک و بیابانی و کشت دیم از جمله پیشنهادهایی است که برای تأمین امنیت غذایی در کشور ارائه‌ شده است.
یکی از آبزیانی که می‌تواند به‌راحتی در آب‌های شور و لب‌شور و کویری پرورش داده شود و نیاز کمی به آب و منابع آبی شیرین دارد، ماهی تیلاپیا است.
تیلاپیا ماهی بومی شمال آفریقا و خاورمیانه خصوصاً کشور مصر و رودخانه نیل است که علاوه بر مزایای خوراکی و درمانی در صنایع دیگر نیز کاربرد دارد، به همین دلیل امروزه تیلاپیا دومین ماهی پرورشی جهان است و بر اساس پیش‌بینی فائو (سازمان خواروبار جهانی) تا سال 2030 به اولین ماهی پرورشی جهان تبدیل خواهد شد.
به گفته کارشناسان، ایران توانایی تولید ۵۰ تا ۲۰۰ هزار تن ماهی تیلاپیا به‌صورت سالانه را دارد، هرچند این میزان تولید نیازمند حمایت جدی دولت و توسعه زیرساخت‌های آبزی‌پروری در کشور است. ولی با این حال پرورش این ماهی از سال 87 تاکنون با مشکلات و موانع زیادی روبه‌رو بوده، به طوری که گروهی از مخالفان پرورش این ماهی که عمدتاً برخی مسئولان سازمان حفاظت محیط زیست و بعضاً پرورش دهندگان سایر آبزیان هستند به تولید این ماهی خرده می‌گیرند، با این حال این گروه هیچ‌گاه در مجامع علمی و نشست‌های کارشناسی رو در‌رو حضور پیدا نکرده و به شایعه پراکنی در رسانه‌ها برای جلوگیری از افزایش امنیت غذایی کشورمان در این زمینه اکتفا می‌کنند.
این در حالی است که اتحادیه بین‌المللی حفاظت از محیط زیست و سازمان بهداشت جهانی و همچنین بسیاری از نهادهای مطرح جهانی در زمینه بهداشت و محیط زیست در کشورهای مطرح جهان پرورش، تولید و مصرف تیلاپیا را مفید دانسته‌اند و 140 کشور دنیا به تولید و صادرات این ماهی ارزشمند روی آورده‌اند.
برای بررسی بیشتر موضوع روزنامه ایران به گفت‌و‌گو با کارشناسان حوزه شیلات از جمله علی اکبر خدایی، دبیرکل اتحادیه تولید و تجارت آبزیان، مصطفی شریف روحانی، دبیر کانون هماهنگی دانش، صنعت و بازار آبزیان معاونت علمی ریاست جمهوری و غلامرضا رفیعی، عضو هیأت علمی دانشگاه تهران پرداخته است.

صرفه اقتصادی تولید تیلاپیا دو برابر قزل‌آلاست
در همین خصوص خدایی، دبیرکل اتحادیه تولید و تجارت آبزیان اظهار کرد: اخیراً 357 نفر از اعضای هیأت علمی و استادان دانشگاه‌ها، متخصصان و فعالان آبزی پروری به ریاست محترم جمهوری در خصوص ضرورت توسعه قانونمند پرورش ماهی تیلاپیای نیل در کشور نامه‌ای نوشته‌اند تا تولید و پرورش ماهی تیلاپیا در کشور دوباره از سر گرفته شود.
وی افزود: تمام ابهامات مربوط به تیلاپیا از سلامتی تا موضوعات محیط زیستی در نشست‌های مختلف مورد بررسی قرار گرفته و رفع شده ولی با این حال عده‌ای همچنان دوست دارند که از تیلاپیا در کشور بدگویی کنند.
دبیرکل اتحادیه تولید و تجارت آبزیان در خصوص مزایای اقتصادی بودن پرورش ماهی تیلاپیا در مناطق کویری گفت: اقتصادی شدن یک محصول در گرو تولید انبوه و رقابت پذیر بودن آن است. در حال حاضر قیمت تیلاپیا در استخر 40 تا 45 هزار تومان است که نسبت به قزل‌آلای 80 هزار تومانی قیمت مناسب‌تری برای مصرف کننده و فروشنده دارد، از طرف دیگر برای تولید و پرورش سایر آبزیان در استخر به طور متوسط یک و نیم کیلوگرم غذا ولی مصرف غذایی تیلاپیا بشدت کمتر از این میزان است.
خدایی تصریح کرد: راندمان تولید ماهی تیلاپیا برای پرورش‌دهندگان صددرصدی است ولی راندمان تولید دیگر آبزیان 50 درصد است بنابراین بشدت تولید این ماهی صرفه اقتصادی دارد.
وی در ادامه بیان داشت: یکی از امتیازات صنعت پرورش تیلاپیا در کشور این است که قبل از این که تولید تیلاپیا در کشور صورت گیرد، بازار آن از طریق واردات فیله با استقبال گسترده مردم ایجاد شده است و حال که واردات بشدت کم شده تقاضای زیادی در بازار برای خرید این ماهی وجود دارد.

تأمین امنیت غذایی در شرایط تنش آبی
مصطفی شریف روحانی، دبیر کانون صنعت و بازار آبزیان معاونت علمی ریاست جمهوری نیز در این خصوص اظهار کرد: برای تأمین امنیت غذایی که به امنیت ملی کشورها می‌انجامد، کشورهای مختلف به این نتیجه رسیده‌اند که بهترین رویکرد روی آوردن به توسعه آبزی پروری است چون در قیاس با دیگر موارد تأمین امنیت غذایی کمترین میزان مصرف آب و انرژی و فشار گاز گلخانه‌ای در فرایند آبزی پروری صورت می‌گیرد و تولید ماهی تیلاپیا نیز بیشترین صرفه اقتصادی را با کمترین میزان استفاده از آب خصوصاً آب شیرین دارد.
وی افزود: فائو (سازمان خواروبار جهانی) به کشورهای عضو خود پیشنهاد کرده که به سمت تولید ماهی تیلاپیا گام بردارند به همین دلیل اکنون 140 کشور دنیا در 5 قاره بیش از 7 میلیون تن تیلاپیا تولید و به دیگر کشورها صادر می‌کنند.
دبیر کانون صنعت و بازار آبزیان معاونت علمی ریاست جمهوری گفت: به‌ دلیل تنش و کاهش منابع آبی در سراسر کشور و تغییر اقلیم، سازمان شیلات و مؤسسه تحقیقات شیلات  در سال 87 به فکر تولید ماهی تیلاپیا در کشور افتادند به همین منظور تحقیقات زیادی در این خصوص صورت گرفت و به این نتیجه رسیدیم که به‌صورت پایلوت این ماهی در استان‌های کویری کشور تولید شود.
شریف روحانی در ادامه یادآور شد: قیمت ارزان و سهولت مصرف آن سبب استقبال زاید الوصف مردم از ماهی تیلاپیا  شد. بنابراین تولیدکنندگان و مصرف کنندگان این ماهی به شدت خواهان تولید و عرضه مجدد آن در سراسر کشور هستند این در حالی است که هم اکنون تنها در 4 استان کشور مجوز تولید از طرف سازمان حفاظت از محیط زیست داده شده است.

کمک به محیط زیست و اکوسیستم دریایی با پرورش تیلاپیا
غلامرضا رفیعی، عضو هیأت علمی دانشکده شیلات دانشگاه تهران نیز در این خصوص تصریح کرد: تیلاپیا ماهی‌ای است که تیغ ندارد و می‌تواند در آب‌های شیرین و آب‌هایی که شوری آن حدود 27 گرم در لیتر است حضور داشته باشد بنابراین به هیچ عنوان نمی‌تواند وارد دریا شود و زنده بماند و در مناطق ساحلی پرورش یابد. این در حالی است که مخالفین پرورش این ماهی همواره استدلال می‌کنند که تیلاپیا نباید به آب‌های آزاد ورود پیدا کند.
وی افزود: ماهی تیلاپیا مخصوص آب‌های گرم و آرام است و در آب‌های جریان‌دار نمی‌تواند در مناطقی که اکوسیستم آن تغییر کرده دوام بیاورد، از طرف دیگر این ماهی توانسته با ورود به تالاب شادگان سبب احیای محیط زیست در آنجا شود و از مردابی شدن آن جلوگیری کند.
این عضو هیأت علمی دانشگاه تهران اظهار کرد: حضور تیلاپیای زیلی و آبی و... در حوزه جنوبی به خاطر فعالیت‌هایی بوده که در ترکیه، سوریه و عراق در اطراف ما صورت می‌گیرد به همین دلیل این ماهی به آنجا راه پیدا کرده است. از طرف دیگر صیادان و پرورش‌دهندگان این ماهی در خوزستان و شادگان بشدت از صرفه اقتصادی ماهی تیلاپیا راضی و به‌دنبال توسعه این ماهی در مزارع آبزی‌پروری خود هستند.
استاد شیلات دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تهران در خصوص ویژگی‌ها و خصوصیات ماهی تیلاپیا گفت: ما باید آبزیان را به دید صنعت نگاه کنیم. صنعت یعنی اینکه وقتی تشکیل می‌شود اشتغالزایی و سودآوری بالایی داشته باشد و تولید آبزیان را هم بالا ببرد؛ مثلاً فرض کنید میگو به‌عنوان یک صنعت است زیرا هم مصرف داخلی دارد هم صادرات.
وی افزود: ماهی تیلاپیا در دنیا به‌عنوان یک صنعت مطرح می‌شود برای این که گوشت باکیفیت آبزیان را در سبد خانوار قرار می‌دهد و نمود آن را شما در آسیای شرقی و امریکای جنوبی می‌بینید.
رفیعی عنوان کرد: تمام کشورهای دنیا در خصوص ماهی تیلاپیا تحقیقاتی انجام داده‌اند، حتی کشورهای سردسیر با مشکلات زیاد توانسته‌اند در گلخانه‌ها  یا در آب‌های گرمی که ناشی از سرد کردن سیستم‌های انرژی نیروگاه‌هاست، ماهی تیلاپیا را پرورش دهند. این استاد شیلات افزود: مزه ماهی تیلاپیا شبیه طیور است؛ به همین علت در دنیا و ایران با استقبال زیادی روبه‌رو شده است.
وی گفت: دلیل این که در ایران خیلی از دوستان روی تولید ماهی تیلاپیا تأکید می‌کنند، این است که شما می‌توانید این ماهی را در یک محیط بسته حتی در آپارتمان خودتان تولید بکنید. شما می‌توانید در خانه‌های ویلایی خود یا در پارکینگ‌های منازل یک سیستم راه‌اندازی کنید و تیلاپیا پرورش بدهید.
رفیعی افزود: بنابراین تیلاپیا ظرفیت این را دارد که به‌عنوان یک صنعت در کشور محسوب شود. تولید این ماهی می‌تواند در مناطقی که با محدودیت منابع آبی مواجه هستند، صورت گیرد. با توجه به تقاضای روزافزونی که وجود دارد می‌توانیم با وجود این ماهی در سبد غذایی مردم، پاسخگوی این نیاز به آبزیان در کشور باشیم.