خانه‌تکانی و سازگاری با کم‌آبی

سارا احمدی
رئیس گروه سیاست اجتماعی آب و انرژی وزارت نیرو
خانه‌تکانی‌ سنتی است که در ماه‌های پایانی سال برای استقبال از بهار انجام می‌شود و یکی از آیین‌های نوروزی است که مردم بیشتر مناطقی که نوروز را جشن می‌گیرند به انجام آن می‌پردازند. در آیین استقبال از بهار، تمامی خانه و وسایل آن گردگیری، شست‌و‌شو و تمیز می‌شود. این رفتار، ریشه در باور قدیمی ایرانیان دارد که شیاطین، پلیدی و اهریمن در گوشه‌های تاریک دست‌نیافتنی، خانه می‌کنند و باید آنها را بیرون کرد، از این رو برای از بین بردن آلودگی و سیاهی از فضای خانه، اقدام به خانه تکانی و پاک کردن گرد و غبار از هر گوشه خانه می‌کردند. مالکیت انسان بر منابع موجود در طبیعت با توجه به شرایط جغرافیایی، زمانی و مکانی و ساختاری که فرد در آن زندگی می‌کند تعریف می‌شود. شکل مالکیت با توجه به کارکرد آن در دوره‌های مختلف تاریخی تغییر کرده و انسان‌ها گونه‌های کارکردی و مناسب هر عصر را برای مدیریت منابع در نظر گرفته‌اند.
از آنجایی که بیشتر شهرهای ایران در مناطق جغرافیایی با محدودیت شدید منابع آبی واقع شده‌اند و توسعه بی‌رویه و ناپایدار شهرها و فعال شدن مکانیزم‌های اقتصادی متناظر با آنها، باعث شده تقاضای آب شرب شهری به‌صورت فزاینده‌ای افزایش یابد؛ نیاز به تأمین آب این شهرها روز به روز بیشتر می‌شود. این افزایش تقاضا، بیشتر از طریق انتقال آب و برداشت ناپایدار و بیش از ظرفیت از سفره‌های آب زیرزمینی پاسخ داده شده که این امر منجر به تخریب منابع آبی شده و به‌مرور ظرفیت تأمین آب برای شهرها را کاهش داده است. همین مسأله زنگ خطر بحران آب در شهرهای مختلف را به‌صورت دردناکی به صدا در آورده است. در گوشه و کنار برخی شهر یا استان‌های کشور، تأمین آب شرب بخشی از خانواده‌ها با تانکرهای سیار انجام می‌شود و تأمین آب آنها با صرف هزینه، انرژی و زمان زیادی همراه است.
برای مقابله با بحران کم‌آبی و سازگاری با آن، تحول بنیادی در سیاست‌ مصارف شهری و مدیریت آب شهرها توسط تمامی شهروندان و ذینفعان لازم است. این نکته را در نظر داشته باشیم که نظام مالکیت انسان بر منابع آبی، به این معنا نیست که هرکس به هر میزان بخواهد بتواند از آب استفاده کند؛ بلکه الگوی مصرف، با توجه به ساختار، شرایط جغرافیایی، زمانی و مکانی که در آن زیست می‌کنیم متغیر است. بر این اساس، آنچه که بیش از پیش باید در خانه تکانی و شست‌و‌شوی پیش از نوروز مورد توجه قرار گیرد تغییر الگوی رفتار مصرف و حرکت به سمت بهینه شدن آن است که زنان، نقش مهمی در درونی شدن این فرهنگ و تغییر الگوی مصرف را دارند. در واقع زنان به‌عنوان افراد تأثیرگذار و تسهیلگر، امکان انتقال کلید واژه‌های فرهنگی به افراد خانواده خود را دارند و می‌توانند به بازتولید الگوی مصرف بهینه انرژی کمک کنند. از آنجایی‌که برای تصفیه و افزایش کیفیت منابع آب آشامیدنی، هزینه و مسیر طولانی انتقال آب طی می‌شود؛ در خانه تکانی بهتر است از منابع آب غیرکیفی که برای شرب نیست، استفاده شود و با توجه به کمبود منابع آب، از خود بپرسیم آیا شستن آن وسیله واقعاً ضرورت دارد یا از روی عادت این کار را انجام می‌دهیم؟ بنابراین به جای شستن فرش‌های منازل در خانه، این کار از طریق قالیشویی‌ها انجام شود که آب غیر شرب در اختیار دارند. استفاده از آب شرب شهری، شست‌و‌شوی فرش در منازل، مصارف آب در روزهای پایانی سال بویژه در مناطق کویری و بسیار کم آب، سهمی از ذخیره آب تابستان را پیشاپیش مورد استفاده قرار می‌دهد و به اصطلاح پیش‌خور می‌کند. بنابراین در کنار همه عناصر فرهنگی و هویتی که داریم و در نوروز به استقبال تحول و نو شدن می‌رویم، فرهنگ صرفه‌جویی در مصارف مختلف و بویژه آب را در سبک زندگی خود به بخشی از هویت فرهنگی تبدیل کنیم چرا که بهینه‌سازی مصرف انرژی‌هایی همچون آب، برق، گاز، بنزین و مانند آن نشانه توسعه‌یافتگی یک جامعه است.