مقصران فرو نشست تهران!

حمیده امینی‌فرد
خبرنگار
فرونشست در تهران چقدر جدی است؟ آنقدر که اگر ما از حالا برای آن فکری نکنیم باید در انتظار فروچاله‌های عمیق در تهران باشیم. اگر می‌خواهید بدانید که در کدام نقاط تهران خطر فرونشست بیشتر از سایر نقاط دیگر است، کافی است به نقشه منطقه 18 دقت کنید. اگرچه آغاز فرونشست‌ها از جنوب شهر تهران و دشت شهریار گزارش شده، اما حالا بافت شهری هم درگیر این نشست‌های تدریجی شده است. در این‌باره البته آمار و ارقام متناقض است. برخی کارشناسان می‌گویند که سرعت فرونشست‌ها کاهش یافته و به حدود 18 سانت در سال رسیده است. برخلاف آنها برخی دیگر بر این باورند که اتفاقاً به علت برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی، سرعت فرونشست‌ها افزایش یافته و به حدود 34 سانتیمتر در سال رسیده است. با وجود این حتی اگر بخواهیم به آمار کمتر هم استناد کنیم، باید بدانیم حتی 4 سانتیمتر در سال نیز یک وضعیت بحرانی به حساب می‌آید. آقامیری، عضو شورای شهر تهران چندی پیش گفته بود که «اگر در دنیا سالانه چهار سانتیمتر فرونشست ثبت کنند، اعلام شرایط بحرانی می‌کنند، اما می‌بینیم با این حجم فرونشست در تهران هیچ اتفاقی نمی‌افتد و این خطر شهر را تهدید می‌کند و لازم است همه متخصصان، سازمان‌ها و اساتید پای کار بیایند تا یک مجمع خردورزی تشکیل شود و خروجی آن مصوباتی باشد که همه سازمان‌ها و شهرداری‌ها به صورت واحد به آن عمل کنند.»
بنابراین حالا فقط یک سؤال باقی می‌ماند، ما برای کند کردن این روند چه اقدامی انجام داده‌ایم؟ چراکه حتی اگر بخواهیم سرعت فرونشست‌ها را هم کاهشی در نظر بگیریم، باید بدانیم که مدیریت مصرف آب تنها محدود به آب شرب نمی‌شود. کشاورزی حالا بزرگترین چالش پیش روی فرونشست‌هاست. آبی که از جان سفره‌های آب زیرزمینی کشیده می‌شود، اما به‌تدریج جان خاک را و کمی بعد‌تر جان همه ما را می‌گیرد.  برخی گزارش‌ها نشان می‌دهد که در برخی مناطق همچون کمربندی آزادگان سرعت فرونشست زمین طی یک تا دو سال 2 برابر شده است. مناطق ۹، ۱۰، ۱۱، ۱۷ و ۱۸ تهران از جمله مناطقی هستند که گفته می‌شود در آنها فرونشست‌ها درحال پیشروی به سمت بافت شهری است. برخلاف این گزارش‌ها البته برخی کارشناسان معتقدند که جز در منطقه 18، خطری از ناحیه فرونشست‌ها تهران را تهدید نمی‌کند.
چاه‌های تهران بسته خواهد شد؟
مهدی بابایی، عضو شورای شهر تهران با بیان اینکه براساس بررسی‌ها، فقط در جنوب غربی تهران (در محدوده شهر) فرونشست گزارش شده است، به «ایران» می‌گوید: «خارج از محدوده شهر در حریم منطقه 18 سالی دو تا سه سانت فرونشست گزارش شده است و غیر از این مورد در محدوده شهر و حریم گزارشی نداشته‌ایم. آماری که از زبان برخی با عددهایی همچون 34 سانتیمتر اعلام می‌شود، به دشت‌های اطراف تهران مثل شهریار مرتبط است که آب زیادی برای کشاورزی مصرف می‌شود.»
او تأکید می‌کند که این اعداد و ارقام از طریق دستگاه‌هایی که سازمان مدیریت بحران تهران در نقاط مختلف پایتخت نصب کرده، به‌دست آمده و کاملاً دقیق و قابل استناد است. بابایی البته تأکید می‌کند که اگر برداشت از آب سفره‌های زیرزمینی افزایش یابد، وضعیت فرونشست‌ها قطعاً تشدید می‌شود.
او تأکید می‌کند: «شرکت آب و فاضلاب تمهیدات لازم را برای مدیریت مصرف آب سفره‌های زیرزمینی انجام داده است. شهرداری تهران نیز در برنامه 5 ساله سوم به‌دنبال توسعه مکانیزم آبیاری است. یکی از اقدامات مناسب در این حوزه شناسنامه دار کردن چاه‌هاست. تاکنون برای حدود 80 درصد از چاه‌های تهران کنتور نصب شده است تا برداشت آب مدیریت شود.» به گفته او، در مصرف آب، شهرداری تهران بعد از سازمان آب و فاضلاب (مصرف آب شرب) در رتبه دوم قرار دارد که این میزان برای آبیاری فضای سبز و درختان در پایتخت مصرف می‌شود.
شرکت آب و فاضلاب به‌طور مرتب سطح آب چاه‌ها را اندازه‌گیری می‌کند تا میزان افزایش و کاهش آب مشخص شده و مدیریت شود. این عضو شورای شهر تهران می‌گوید که مدیریت شهری همکاری خوبی در این زمینه دارد. او می‌گوید: «دو راهکاری که از سوی مدیریت شهری در حال پیگیری است، نخست بحث مکانیزاسیون آبیاری در تهران است که قرار است مصرف آب را کاهش دهد و دوم بازچرخانی آب است که براساس تفاهمنامه‌ای که با وزارت نیرو منعقد شده می‌خواهد از آب تصفیه خانه‌های فاضلاب برای آبیاری استفاده شود.»
به گفته او، بازچرخانی آب درحال انجام است. در همه مناطق نیز قرار به راه‌اندازی تصفیه‌خانه‌های محلی است. برای مثال در سال 1401 در منطقه 8 روی مسیل باختر تصفیه خانه‌ای احداث خواهد شد تا از آب آن برای آبیاری درختان و فضای سبزمنطقه استفاده شود. در این صورت بزودی در چاه‌های تهران بسته خواهد شد. این درحالی است که در گذشته صددرصد آب فضای سبز تهران از سفره‌های آب زیرزمینی تأمین می‌شد. اما درحال حاضر با مدیریت آب سفره‌ها این رقم تا حد زیادی کاهش خواهد یافت. بررسی‌ها نشان می‌دهد که حفر چاه‌های
غیر مجاز با افزایش شدت فرونشست زمین رابطه مستقیمی دارد.
سیستم آبیاری محصولات کشاورزی باید تغییر کند
اسماعیل کهرم، کارشناس محیط زیست البته حرف‌های متفاوتی دارد. اما او هم مانند دیگر کارشناسان معتقد است که 90 تا 91 درصد از هدر رفت آب در بخش کشاورزی است و اگر قرار است که صرفه‌جویی یا تغییری رخ دهد هم باید در این حوزه باشد. به گفته او 3 تا 4 درصد آب در صنعت و تنها یک تا2 درصد به مصرف خانگی می‌رسد، اما آنچه همچنان یک تهدید محسوب می‌شود، مصرف آب در بخش کشاورزی است.
کهرم می‌گوید: «اگر قرار است کاری انجام شود باید در بخش کشاورزی باشد. نخست هم باید محصولات کشاورزی آب‌بر را جایگزین محصولاتی که آب کمتری می‌خواهد بکنیم. هم‌اکنون وضعیت فرونشست زمین در تهران در نقاطی همچون شهرری، ورامین و حتی میدان آزادی نگران‌کننده است. شما ببینید در شهرری و ورامین، تعداد زیادی زمین کشاورزی است که محصولاتی همچون صیفی‌جات در آنها  کاشته می‌شود که همگی جزو محصولات آب‌بر محسوب می‌شوند. بنابراین باید انتخاب محصولات کشاورزی را تغییر داد و همچنین مهم‌ترین کار، مدرن کردن سیستم‌های آبیاری و استفاده از سیستم آبیاری قطره‌ای، بارانی و مه‌پاش است.»
به گفته او هم‌اکنون حدود 250 هزار مزرعه بزرگ در امریکا به شکل دایره‌ای آبیاری می‌شود، یعنی یک چاه وسط قرار دارد و آب در گردش است. درحالی که در ایران چنین سیستمی وجود ندارد.
آن‌طور که کارشناسان می‌گویند با چند راهکار ساده مثل تغییر روش آبیاری و نوع محصولات کشاورزی می‌توان تا حدود زیادی از هدر رفت آب جلوگیری کرده و در عین حال ذخیره آب سفره‌های آب زیرزمینی را حفظ کرد. در غیر این‌صورت باید برداشت بی‌رویه آب را یک تهدید بالقوه حساب کرده که بسرعت ممکن است دامنگیر بافت شهری تهران شود. ما باید بدانیم که ذرات آب در کنار ذرات خاک مثل یک ستون عمل می‌کند، وقتی که بیش از حد از آب سفره‌های زیرزمینی استفاده می‌کنیم، ذرات آب از خاک جدا شده و موجب خشک شدن خاک می‌شود. در این‌صورت در درجه اول دشت‌ها
فرو می‌ریزد و بعد فروچاله ایجاد می‌شود. حالا در بعضی نقاط کشور مثل کبودر آهنگ همدان و دشت میناب بندرعباس میزان فرونشست‌ها 4 تا5 متر گزارش می‌شود.