از شبه‌احرار دیروز تا اشرار واقعی امروز

دکتر حسین میرزایی
مردم‌شناس، عضو هیأت علمی دانشگاه علامه طباطبایی
در تاریخ اجتماعی ایران، افرادی حضور داشته‌اند که با ادعای «از قوی ستاندن و به ضعیف سپردن» خود را به‌عنوان مدعی العموم برای گرفتن حق ضعفا شناسانده‌اند. عیار، پهلوان، داش، لوطی  و مشدی، نام‌هایی است که با اندکی اغماض به این افراد داده شده است.
از نگاه مردم‌شناختی، این افراد در محله‌های شهرهای پیشامدرن، به‌صورت غیررسمی و خودسرانه، در نبود دولت متمرکز قدرتمند، تضمین‌کننده امنیت اجتماعی محله‌ها بودند. این گروه اجتماعی، در دوران پیشامدرن، از جانب قدرت رسمی و سایر گروه‌های برجسته همچون بازاریان، روحانیت و... نیز به ‌صورت غیررسمی پذیرفته می‌شدند، ولی تا جایی که برای قدرت آنها خطری محسوب نشوند؛ به محض تمرد، یاغی و شورشی لقب می‌گرفتند و به ناچار برابر قدرت رسمی موضع می‌گرفتند.
این افراد که عمدتاً پدیده‌هایی شهری بودند، سفید یا سیاه مطلق نبودند و در تاریخ اجتماعی ایران جایگاه خاص داشته‌اند، شغل معینی نداشتند، گاه‌گاه به مشاغلی چون دستفروشی، سمساری، دلالی، نقالی، چشم‌بندی، تردستی و امثال آنها روی می‌آوردند. برخی از آنها به باجگیری و کلاهبرداری نه نمی‌گفتند و البته هر آنچه به دست می‌آوردند، نهایتاً به دیگران می‌بخشیدند، بدون آن‌که چیزی برای خود پس‌انداز کنند. این افراد فرمان‌پذیر نبودند و ارزش‌های خیر و شر را توأمان با هم داشتند. غیرتمندی و روحیه آزادگی آنها اجاز نمی‌داد در مقابل ظلم ظالم، خواه کدخدا باشد خواه حکومت، سکوت کنند و در این راه از مرگ هراسی نداشتند. گاهی به‌دلیل ارتکاب قتل – عمدتاً کشتن عوامل بانیان ظلم- فراری بودند و در حاشیه شهرها زندگی می‌کردند. برخی از آنها  نیروی خود را برای مردم‌آزاری به کار می‌بردند، اما آنچه بین همه آنها مشترک بود پایبندی به برخی ارزش‌های اخلاقی و اصول جوانمردی بود. آنها با محلات مشخصی از شهر در ارتباط بودند و نسبت به محله و شهر خود تعصب داشتند. لوطی‌ها اصولاً خوشنام بودند و محله را از تهاجم بیگانگان حفظ می‌کردند و به ضعفای محله کمک می‌کردند. معمولاً هزینه این کارها را از اغنیای محله یا شهر طلب می‌کردند. این افراد از دسترنج خود نان می‌خوردند و برای بزرگ‌تر‌ها و ریش‌سفیدان احترام قائل بودند و به کوچک‌ترها محبت می‌کردند. میدان عمل آنها عمدتاً حول زورخانه شکل می‌گرفت و به آیین‌های جوانمردی و فتوت باور داشتند. حمایت از حق، کمک به مردم آبرودار، عناد با ظلم، سنگ تمام گذاشتن برای رفیق از جمله ویژگی‌های آنان بود. یکی از فعالیت‌های اجتماعی مهم آنها، عزاداری و تعزیه‌داری بود که هزینه آن توسط توانگران تأمین می‌شد. در گذشته، این مراسم اگر با همراهی لوطی‌ها و مشدی‌ها همراه نبود آن شور و جاذبه را برای مردم نداشت. سیاه‌پوشی و آذین‌بندی مذهبی محله‌های شهر عمدتاً توسط این افراد صورت می‌گرفت و سر و سامان دادن به دسته‌های عزاداری هم بر عهده این افراد بود و سعی می‌کردند به بهترین شکل ممکن این کار را انجام دهند. جوانمردی یکی از خصیصه‌های برجسته آنان بود؛ درست است که آنها رفتارهای ناپسند زیادی داشتند اما صفات پسندیده را هم با خود به همراه داشتند. در مواقع اضطرار، چنان از خود جوانمردی و فتوت نشان می‌دادند که مثال‌زدنی بود؛ هر کس بیشتر از ضعفا دستگیری می‌کرد، راستگو و بی‌اعتقاد به مادیات بود و از دوستان خود چیزی دریغ نمی‌کرد، در حوزه جوانمردی اشتهار بیشتری می‌یافت.
آرام آرام از دل همین جماعت، لات‌هایی بیرون آمدند که به اشرار و شورشی تبدیل شدند، یعنی شرارت محور کارهایشان بود و از راه کلاهبرداری، قاچاق، دزدی، قداره‌بندی و زورگویی زیست می‌کردند؛ در بازارها پرسه می‌زدند، مشتری دائمی میخانه‌ها بودند و به تلکه‌گیری و باج‌گیری پرداختند و زندگی پرماجرایی داشتند. بر عکس لوطی‌ها، ممکن بود به زن و بچه مردم تعرض کنند و به غارت اموال مردم بپردازند. در تاریخ اجتماعی ایران، تمییز دادن لوطی‌ها از لات‌ها به معنای اوباش کار ساده‌ای نبوده است. امروزه، با نهادینه شدن قانون و ایجاد نهاد دولت، بحث لوطیان و کارکردهایشان به حاشیه رفته و تقریباً از جامعه طرد شدند.
امروز، آنچه از این قشر اجتماعی عمدتاً به جای مانده بیشتر همان لات‌ها و اشرار هستند و از نیکی‌ها و اوصاف پسندیده آنها دیگر خبری در میان نیست، هر چند مرام و آیین‌های جوانمردی و فتوت همچنان مورد تحسین جامعه است و حتی احتمال این که این نهادها به شکل اخلاقی و ارزشی آن دوباره احیا شوند وجود دارد، اما در این دوران کمتر از آنها این صفات را می‌بینیم و می‌شنویم. اشرار امروز، با توجه به محافظت‌های متنوع اغنیا از اموال خود، بر خلاف مرام‌های جوانمردی، به سراغ ضعفا می‌روند و به مال و ناموس آنها دست‌درازی می‌کنند. شبکه‌های مجازی میدانی برای قداره‌کشی و رخ نمایی آنها شده تا همدیگر را تهدید و حیطه میدان عمل خود را وسعت بخشند و به شهرت و نام‌آوری برسند. در واقع، این گروه، با بهره‌برداری از گذشته تاریخی لوطی‌ها و عیارها، عناوین منفی آنها را مصادره به مطلوب کرده‌اند و خود را جای آنها نشانده‌اند، بی‌آنکه از مرام و آیین‌های جوانمردی آنها بویی برده باشند. حفظ امنیت شهروندان برعهده حکمرانان است و هرگونه تعرض به مال و جان مردم باید از طریق نهادهای قضایی و امنیتی کشور پیگیری شود تا ریشه این گروه‌های بزهکار خشکیده شود. قطعاً قاطعیت این نهادها باعث ایجاد امنیت خواهد شد و شاید با این شیوه، این گروه‌های اجتماعی ریشه‌دار، به اصل جوانمردانه خود بازگردند و به احیای اخلاق و فتوت در جامعه امروز کمک کنند.
در این شرایط جدید که روز به روز شاهد زوال اندیشه‌ها و رفتارهای غیراخلاقی در جامعه هستیم و خلأ نهادینه‌سازی اخلاق حس می‌شود، معمولاً بهترین راه پر کردن خلأهای فرهنگی، رجوع به ریشه‌هاست و با تکیه بر این ریشه، می‌توان سیاستگذاری‌های فرهنگی را جهت بخشید. آیا ورزش زورخانه‌ای ما امکان به روز شدن ندارد؟ آیا نمی‌توان با احیای زورخانه‌ها به شیوه‌های جدید خصایص نیکو و پسندیده پهلوانان گذشته با توجه به شرایط روز احیا کرد و «اخلاق پهلوانی» را همچون گذشته در جامعه‌ فراگیر کرد؟