بازآفرینی مفاهیم اعتقادی‌ - اسطوره‌ای

سریا داوودی حموله
منتقد و پژوهشگر ادبی
مارمولک‌ها هم عاشق می‌شوند
این‌ که چیز عجیبی نیست
سیبی که از درخت می‌افتد
وسوسه دارد
خیال ورشان داشت باغ‌های جهان
زیر انارهایشان شکوفه خواهد زد
چه خیالی!
دخترها باد را شیر می‌کنند
می‌فرستند زیر پوست پروانه‌های پسر
چه خیالی!
«قیس» نام دیگر ما بود
یا دسته گلی که به آب می‌دادیم!
سیب که از درخت بیفتد
وسوسه‌اش هم خواهد ریخت.
مجید اجرایی
 
مجید اجرایی نگاه متفاوتی به پدیدارهای بیرونی دارد. هر فضایی را تاب نمی‌آورد. ذهنیتش سبب پرسش می‌شود و برای کشف افق‌های تازه در تلاش است.
مجموعه شعر سپید «کتاب شکست»، بر مبنای شاخصه‌های تصویری و زبانی (آشنایی‌زدایی، تشبیه، استعاره، نماد، تمثیل، کنایه، ایهام) قابل واکاوی است.
آغاز شعر با طنز ظریف «مارمولک‌ها هم عاشق می‌شوند» شروع شده است. تردید بین دو فضای عینیت و ذهنیت دوگانگی را متبادر می‌کند. هر کدام از روایت‌های استعاری درگیر دال و مدلولی است که در این جهت فرامعنایی سبب تکثر بیشتر خواهد شد. آنچنان که مفاهیم ذهنی «عشق، وسوسه، خیال»، در تناظر و تناسب با «مارمولک، درخت، سیب، انار، پروانه، قیس، دختر، پسر، گل، آب» قرار دارند. در این جهت نمادها  نشانه‌هایی از عناصر عینی، مفاهیم غایب و نامحسوس را مجسم می‌کنند و ساختار فرمی تناظرها را دربر می‌گیرد.
رابطه‌ بین کلمات در حوزه‌ استعاری بازنمود بارز دارد. آنچنان که پدیدارهای بیرونی نظیر «مارمولک، سیب، انار» در دلالت‌های معنایی گوناگون به کار رفته‌اند. به طوری که مدلول‌های مختلف اعتقادی، اسطوره‌ای، آیینی و هویتی را می‌توان برداشت کرد.
شعر به آغاز آفرینش از نگاه اعتقادی - اسطوره‌ای هم اشاره دارد:
(سیبی که از درخت می‌افتد/ وسوسه دارد)، آنچنان که نمادهای دوگانه علاوه بر زایش و باروری، بر مرگ و نیستی هم دلالت دارند.
اگرچه استعاره یک موقعیت است، اما رویکردهایی را به زبان روایی اضافه کرده که سبب مدلول‌های متکثر می‌شود. نماد استعاری «سیب» در تقابل با «عشق» قرار گرفته است. همچنان که نماد آیینی- اسطوره‌ای «انار» در تقابل با «جاودانگی» قرار دارد. در این تجربه‌ زبانی، اجرایی نمادهای ذهن را فراتر از آنچه هست، می‌برد. این نشانه‌ها ارجاع درون و برون‌متنی دارند. گستره‌ معنایی به زبان می‌دهند و راه را برای تأویل‌مندی باز می‌کنند.
تصویرسازی‌ها در جهت ساختار زبان است، این پدیدارهای بیرونی در تقابل با مفاهیم انتزاعی «وسوسه، تردید، عشق» قرار گرفته‌اند. عشق در تناسب و تناظر با  مفاهیم ذهنی دیگر یعنی نامیرایی و جاودانگی است.
مارمولک به عنوان پدیدار بیرونی نشانه‌ای از اکوسیستم حیات را با خود حمل می‌کند. سیب و انار در اعتقادات و اسطوره‌ها ساحت‌های مفهومی را دربردارند. در آیین ایرانی جزو میوه‌هایی هستند که استفاده دارویی دارند و شادی‌بخش و مظهر فرزندآوری و زایش دوباره انسان است.
استعاره و نماد، زبان کشف و شهود را در گستره‌ مفهومی ترسیم می‌کند. آنچنان که المان و عناصر‌ این شعر در جهت  باروری و زایش است. سیب نماد وسوسه و گناه است که در ارتباط با باغ (دنیا) قرار دارد. انار نماد فراوانی و برکت، باروری و تکثیر نسل، نعمت و حاصلخیزی است که در تقارن با جاودانگی و نامیرایی قرار دارد. همچنان که باد این پدیده‌ جاری در طبیعت بر حالات درونی دلالت دارد. پیک ایزدان، نماد بی‌ثباتی و ناپایداری و گریزپایی است. پروانه سمبل عشق و فداکاری است که در تقارن باروری است.
عشق اگرچه یک مفهوم انتزاعی است، اما عاشقی فقط مختص انسان نیست، مارمولک هم عاشق می‌شود. در این زبان کنایه‌ای، وسوسه و تردید از صفت‌های آدمی است. کنایه باد را شیر کردن و دسته گل آب دادن، دال و مدلول مختص به خود را نشان می‌دهند: (دخترها باد را شیر می‌کنند) و (یا دسته گلی که به آب می‌دادیم) شاعر اجراهای متفاوتی از شعر دارد، با زبان استعاره و نمادین به جزئیات می‌پردازد. سعی دارد بین رویکرد ذهنی (عشق ـ وسوسه) و رویکرد عینی (سیب ـ انار) پیوند بزند تا دوگانه‌های‌ وجودی انسان را نشان دهد. در به چالش کشیدن انسان معاصر گام‌های تردید را برمی‌دارد. در این راستا لحن نمایانگر ذهن و زبان است. فضای ذهنی در موتیف‌های پردوام شکل می‌گیرد.
نوعی از ایهام شهودی بر دوش «عشق و وسوسه» است: (قیس نام دیگر ما بود)، جنونی را به ذهن متبادر می‌کند که شامل همه‌ هستی است. خرده‌روایت‌های این‌چنینی سبب گسست‌های معنایی است، به طوری که بینا متنیت را هم هدف گرفته است. صفت‌های انسانی عشق، وسوسه جاودانگی در محوریت استعاره می‌چرخند و مفاهیم عمیقی را به زبان اضافه می‌کند. در این جهت در بازآفرینی آنچه در گذشته است، استعاره بهترین جانشینی را انجام می‌دهد.

کتاب شکست
مجید اجرایی
نشر مروارید
چاپ اول 1400