نهج البلاغه یک گنجینه بلاغی و ادبی

حجت‌الاسلام والمسلمین محمد کاظم طباطبائی
حدیث‌پژوه
گردآوری تعدادی از خطبه‌ها و انتخاب بخشی از گفتار امیرالمؤمنین علی(ع) که از نظر زیبایی کلام اهمیت بیشتری داشت با عنوان نهج‌البلاغه در ماه رجب سال 400 هجری به اهتمام سید رضی (6سال قبل از فوت)به پایان رسید. سیدرضی در دوره‌ای زندگی می‌کرد که حوزه حدیثی بغداد حوزه‌ای کوشا و پرتلاش در همه زمینه‌های معرفتی بوده و سیدرضی نیزشهره به ادیب بودن، بود. به‌طوری که او را شاعرترین فرد قریش برمی شمردند. حوزه بغداد توسط شیخ مفید مبتنی برکلام، علوم قرآنی و فقه، بنیان نهاده شده بود و علمای این حوزه به اینگونه علوم اشتغال داشتند. سیدرضی کتابی به‌عنوان خصائص‌الائمه دارد که ضمن آن فراتر از مباحث کلامی و روایات به معرفی امامان شیعه پرداخته است. این کتاب طبیعتاً با معرفی امیرالمؤمنین(ع) که امام اول است آغاز می‌شود. از پی انتشار این اثر، ادیبان بغداد به سیدرضی پیشنهاد می‌دهند تا به‌دلیل دستی که در حوزه ادبیات دارد، این بخش از کتاب خصائص‌الائمه را گسترش دهد، ایشان هم می‌پذیرد.
سیدرضی نهج‌البلاغه را به‌عنوان یک کتاب ادبی فاخر تألیف و مباحث دیگر را کمرنگ‌تر مطرح کرده است. مخاطب او هم در درجه اول ادیبان و خطیبان هستند. اگرچه بعدها، کاتبان که افرادی سیاسی بودند هم تحت تأثیر ادبیات نهج‌البلاغه قرار گرفتند. امیرالمؤمنین علی(ع) به زیبا سخن گفتن مشهور بودند و این برتری و امتیاز به‌نام ایشان ثبت ‌شده است. طوری که عالمان غیرشیعه هم به زیبا سخن گفتن امیرالمؤمنین(ع) اذعان دارند. علاقه عرب به ادبیات فاخر باعث شد که نهج‌البلاغه پدید آید. گزارش‌هایی وجود دارد که برخی، کلمات امام(ع) حتی افرادی حدود 400 خطبه از امیرالمؤمنین (ع) را حفظ بودند و این حفظ بودن ربطی به موضوعات اعتقادی آنان نداشته بلکه به‌عنوان یک گنجینه بلاغی و ادبی، کلمات و خطبه‌های حضرت را به خاطر می‌سپردند.«جاحظ» ادیب بزرگ عرب که با امام علی(ع) رابطه خوبی نداشته و از نظر سیاسی با ایشان مخالف بود کتابی با عنوان «مائه کلمه من کلمات‌الامام علی(ع)» تألیف و در آن 100 کلمه از زیباترین کلمات امام علی(ع) را گرد آورده است. درواقع اولین دلیل اقبال مردم به سخنان امام علی(ع) وجه بلاغی و ادبیات فاخر آن است؛ اگرچه این ادبیات فاخر با محتوای فاخرتری همچون توحید، عدالت، شیوه حکمرانی، اخلاق و... هم همراه است و طبیعتاً اقبال مردمان به این متن بیشتر می‌شود.سیدرضی خود نیز اذعان دارد که محور اصلی کارش ادبیات و بلاغت است و در نامگذاری و مقدمه هم به این موضوع اشاره دارد. به همین دلیل در نهج‌البلاغه مباحث اختلافی شیعه و سنی خیلی پررنگ نیست. درواقع سیدرضی خیلی از خطبه‌ها را تقطیع کرده و این تقطیع کردن را پنهان نکرده و علتش را به مخاطب گفته است. امیرالمؤمنین علی(ع) چهار سال و نه ماه خلیفه بود. در طول این مدت هرهفته نماز جمعه و هرهفته هم دو خطبه می‌خواندند، یعنی در مجموع 400 خطبه نماز جمعه وجود داشته ولی از این تعداد تنها چند خطبه در نهج‌البلاغه آمده که آن هم معلوم نیست کدام خطبه مربوط به نماز جمعه و کدام مربوط به عید و مناسبت‌های دیگر است. مرحوم کلینی نیز کتابی به‌نام «رسائل‌الائمه» دارد که در آن نامه‌های ائمه را جمع‌آوری کرده است. در این کتاب هم تعداد زیادی از نامه‌های امام علی(ع) وجود دارد، همانند نامه به مالک اشتر و نامه به امام حسن(ع). البته مفصل این نامه‌ها هرکدام در کتاب‌های دیگری مثل «تحف‌العقول» نیز آمده‌اند.
بنابراین نهج‌البلاغه تنها کتاب حدیثی شیعه به لحاظ معرفتی نیست، طوری که فقها در مباحث فقهی خود معمولاً به آن استناد نمی‌کنند. با وجود این، نهج‌البلاغه مشهورترین اثر حدیثی شیعه است که نمایانگر تفکر حکومتی و انسانی مکتب امامیه برای مخاطب در هر عصر و زمانه‌ای است. سیدرضی که در دوران آل بویه می‌زیست، به جهت شرافت و جایگاه خانوادگی و به‌دست آوردن نقابت سادات در زمان خود و وجود کتابخانه‌‌های متعدد در بغداد به منابع بسیاری دسترسی داشته و از آنها برای تألیف نهج‌البلاغه استفاده کرده است.بر این اساس نهج‌البلاغه بخش بسیار اندکی از سخنان امیرالمؤمنین(ع) مخصوصاً در دوره سیدرضی بوده و از آنجا که با نگاه ادیبانه جمع‌آوری شده است، سندمحور نیست و زیبایی متن مهم است. لذا مرحوم سیدرضی خیلی از اوقات برخلاف مورخین و سیره‌نگاران سند را حذف کرده است. بنابراین باید به نهج‌البلاغه با فیلتر سیدرضی به سخنان امام علی(ع) نگاه کنیم. پس باید این‌طور گفت که در زمانه قبل از سیدرضی این متون وجود داشته اما اینکه متن قرن چهارمی را به امیرالمؤمنین(ع) انتساب دهیم نیازمند رویکرد حدیث‌پژوهی است.
کسانی که با نهج‌البلاغه روبه‌رو هستند «دنیاگریزی» را در آن خیلی پررنگ می‌بینند؛ به گونه‌ای که برخی از افراد می‌گویند نهج‌البلاغه شبیه کتاب صوفیان است. در دوره پیامبر(ص) و خلیفه اول اغلب مردم ندار بودند، بنابراین ما خطبه زاهدانه از ایشان بسیار کم می‌بینیم اما در دوره خلیفه دوم و سوم و دوره فتوحات که غنائم سرازیر شد، وضعیت تغییر و اوضاع مردم بهبود پیدا کرد؛ البته ثروت عادلانه توزیع نشد و تضاد طبقاتی پدید آمد و امیرالمؤمنین خطاب به این طبقه خطبه‌های زاهدانه و دنیاگریزی را مطرح کردند. البته حضرت از منظر تولید ثروت زبانزد همه بودند اما از منظر مصرف، زاهدانه زندگی می‌کردند.