قاعده زرّین

دکترمنصور پهلوان
استاد دانشگاه تهران
در میان دستورهای اخلاقى که از بزرگان اخلاق به ما رسیده است، سفارش‌هایی وجود دارد که عمل کردن به یکى از آنها، ما را به بسیارى از فضایل آراسته مى‌سازد و از بسیارى رذایل باز مى‌دارد، مانند این دستور اخلاقى که مى‌گوید: «آنچه را برای خود نمى‌پسندى برای دیگران مپسند.» این دستور کوتاه و مختصر ما را به فضایلى همچون راستى و درستى و صدق و امانت و احسان و بخشش و ایثار فرا مى‌خواند و از رذایلى همچون ستمکارى و کجروى و دزدى و خیانت و تهمت و غیبت و بدخواهى باز مى دارد. اهمیت این دستور اخلاقى به حدى است که در فرهنگ عربى به آن «القاعده الذهبیه» و در فرهنگ غربى به آن قانون طلایی یا قاعده زرین «golden rule» مى‌گویند.
گنسلر نویسنده کتاب «درآمدى جدید بر فلسفه اخلاق» مى‌نویسد: «قاعده زرین» بـه روح اخلاقیات توجه دارد و به ما کمک می‌کند تا آن نکته‌اى را که در پس قواعد اخلاقی است دریـابیم. ایـن قاعده به جاى آن که پاسخ‌ها را به ما تحمیل کند، توجه خود را معطوف به استدلال می‌کند. با خودخواهی ما مقابله می‌کند و آرمان‌هایی مثل انصاف و دغدغه دیگران  داشتن را به‌صورت محسوس و ملموس بـه کار می‌گیرد. پس «قاعده زرین» قاعده‌اى است کوتاه و یک جمله‌اى که بخوبی می‌توانـد خلاصـه  محتوای اخلاقیات باشد.
در فرهنگ اسلامى على علیه السلام این دستور اخلاقى را به تفصیل به فرزند خویش و همه  ابناى روزگار تعلیم مى دهد و مى فرماید:« پسرم خویشتن را معیار و مقیاس قضاوت میان خود و دیگران قرار ده»; (یا بُنَی اجْعَلْ نَفْسَک مِیزَاناً فِیمَا بَینَک وَبَینَ غَیرِک). آن گاه به شرح این اصل مهم اخلاقى می‌پردازد و در شش جمله، جنبه هاى مختلف آن را بیان مى‌کند: در جمله اوّل و دوم مى‌فرماید: «براى دیگران چیزى را دوست دار که براى خود دوست مى‌دارى و براى آنها مپسند آنچه را براى خود نمى‌پسندى»; (فَأَحْبِبْ لِغَیرِک ما تُحِبُّ لِنَفْسِک، وَاکرَهْ لَهُ مَا تَکرَهُ لَهَا).
در بخش سوم مى‌فرماید: «به دیگران ستم مکن همان گونه که دوست ندارى به تو ستم شود»; (وَلاَ تَظْلِمْ کمَا لاَ تُحِبُّ آن تُظْلَمَ).
در فقره چهارم مى‌افزاید: «به دیگران نیکى کن همان گونه که دوست دارى به تو نیکى شود»; (وَأَحْسِنْ کمَا تُحِبُّ آن یحْسَنَ إِلَیک).
در جمله پنجم مى‌فرماید: «آنچه را براى دیگران قبیح مى‌شمرى براى خودت نیز زشت شمار»; (وَاسْتَقْبِحْ مِنْ نَفْسِک مَا تَسْتَقْبِحُهُ مِنْ غَیرِک).
در قسمت ششم مى افزاید: «و براى مردم راضى شو به آنچه براى خود از سوى آنان راضى مى شوى»; (وَارْضَ مِنَ النَّاسِ بِمَا تَرْضَاهُ لَهُمْ مِنْ نَفْسِک) و در پایان فرمود «ومگوی سخنی را که دوست نداری در حق تو گفته شود» نهج البلاغه نامه ٣١
قاعده ذهبى یا قانون زرین در وصایاى پیامبر به على علیه السلام نیز آمده است، آنجا که می‌فرماید: اگر مى‌خواهى عادل باشى آنچه را برای خود نمى‌پسندى برای دیگران مپسند و آنچه را براى خود مى‌پسندى براى دیگران هم بپسند. (یا علی ما کرهته لنفسک فأکره لغیرک وما أحببته لنفسک فأحببه لأخیک، تکن عادلا) تحف العقول /١٤
 آرى این قاعده به بهترین وجهى در کلام پیامبر اکرم و مولى على تبیین شده است.
در ادب فارسى نیز از «قاعده زرین » یاد شده است، از جمله سعدى مى‌گوید:
 هر بد که به خود نمی‌پسندی
با کس مکن ای برادر من
گر مادر خویش دوست داری
 دشنام مده به مادر من
در جای دیگر گوید:
هر چه بر نفس خویش نپسندی
 نیز بر نفس دیگران مپسند