اسلام و مقتضیات زمان

دکترمنصور پهلوان
استاد دانشگاه تهران
اگر هدف غایی دین، سعادت دنیوی و اخروی انسان است، مسلماً اموری که به این هدف عالی مربوط نیست، داخل در اوامر و نواهی شارع واقع نمی‌گردد و ما می‌توانیم با استمداد از عقل -که خود یکی از منابع فقه امامیه در کنار قرآن و حدیث است - و با استفاده از علم و دانش، بهترین راه را برای زندگی خود برگزینیم. به‌عنوان مثال اسلام هیچگاه نگفته است که چون در زمان پیامبر اکرم مرکب سواری، اسب و استر بوده است، شما هم باید از آنها استفاده کنید.
یا اینکه چون در زمان پیامبر در جنگ‌ها از شمشیر استفاده می‌شده است، یا مردان موی سر و صورت خود را بلند نگاه می‌داشته‌اند، شما هم باید به همان نسق عمل کنید.
یا اینکه چون در جوامع زمان پیامبر احکام برده‌داری جاری بوده است، امروز نیز باید همان احکام جاری گردد.
اما متأسفانه در بعضی از جوامع به اصطلاح اسلامی برخی از گروه‌های قشری -همچون طالبان- به این امور باور دارند و برای تحقق آن تلاش می‌کنند.
امام علی علیه السلام در دوران خلافت خویش رسماً با این قشری گری مخالفت کرده و به موضوع مقتضیات زمان و فلسفه احکام توجه داده‌اند.
به‌عنوان نمونه به ذکر سؤال و جوابی از ایشان بسنده می‌کنیم:
چون پیامبر اکرم محاسن خود را خضاب می‌کردند، اما امام علی رنگ محاسن خود را تغییر نمی‌دادند، در این باره در چندین موضع از ایشان پرسش شده است. ایشان در پاسخ، ضمن توجه دادن به موضوع مقتضیات زمان، فرموده‌اند: آن زمان که پیامبر اکرم دستور خضاب دادند، مسلمانان در اقلیت بودند و خضاب کردن نوعی تبلیغ دین به شمار می‌رفت، ضمناً یاران پیامبر بواسطه داشتن محاسن خضاب شده و سیاه، همگی جوان جلوه می‌کردند و بر هیبت مسلمانان افزوده می‌شد، اما امروز که دامنه اسلام گسترش یافته و مسلمانان دارای اکثریت هستند، خضاب کردن اختیاری است و به تمایل و علاقه شخص بستگی دارد.
وسئل علیه السلام عن قول النَّبی صلی‌الله عَلَیهِ وَآله وَسلّم: «غَیرُوا الشَّیبَ وَلاَ تَشَبَّهُوا بِالْیهُودِ».
فَقَال علیه السلام: إِنَّمَا قَالَ صلی‌الله علیه وآله ذلِک وَالدِّینُ قُلٌّ فَأَمّا الْآنَ وَقَدِ اتَّسَعَ نِطَاقُهُ وَضَرَبَ بِجِرَانِهِ فَامْرُؤٌ وَمَا اخْتَارَ. نهج البلاغه حکمت ١٧
ترجمه:
از او درباره این سخن پیامبر اکرم پرسیدند «سپیدی را (با خضاب)تغییر دهید و تشبّه به یهودیان نکنید و او فرمود این سخن را پیامبر اکرم در حالی بیان فرمودند که مسلمانان اندک بودند، اما اکنون که دامنه اسلام گسترش یافته و دین مستقر شده، شخص است و خواسته‌اش، خواهد خضاب کند یا نکند.
آری در فقه شیعی «عقل» و «تنقیح مناط» در کنار قرآن و حدیث از منابع فقه است و توجه به آنها در فلسفه احکام و مقتضیات زمان معتبر شمرده شده است.