زاگرس؛ شاهرگ حیات تمدن ایران

حجت اله مرادخانی
کنشگر فرهنگی و مدرس دانشگاه
در دهه‌های اخیر فرایندهای توسعه نامتناسب با اقلیم و زیست بوم نواحی مختلف ایران، یکی از تهدیدهای مخرب محیط زیست و منابع تجدید‌ناپذیر طبیعی و انرژی در سرزمین‌های ما بوده است. عدم توجه به اکوسیستم‌های طبیعی و مداخلات ناآگاهانه در طبیعت در قالب پروژه‌های سدسازی، احداث جاده، معدن و کارخانه، استفاده افراطی از منابع آب و موارد متعدد دیگری از این دست، موجب شده تا امروز استمرار تمدن در سرزمین ایران با چالش‌های جدی مواجه شود؛ رویکردی که در تعارض و تضاد با تمامی الگوهای پایدارسازی حیات و طبیعت در دنیاست. مداخلاتی که بدون توجه و تحلیل تبعات احتمالی آن در ارتباط با حیات مردم سرزمین ما صورت می‌گیرد.
یکی از نواحی ای که در این مداخلات متحمل خسران و آسیب‌های جدی شده، زیست بوم غنی و راهبردی زاگرس است. اکوسیستمی منحصربه فرد که به طور مستقیم 12 استان کشور در بطن و جوار آن قرار دارند و منبع اصلی تأمین آب شیرین مناطق زیادی از کشور است. هوشمندی درختان بلوط زاگرس در نگهداری منابع آب و درک آنها از شرایط بارش هر سال، یکی از پایدارترین الگوهای صرفه‌جویی از آب است که در طول هزاران سال سابقه حیات در این مناطق، همواره از بحران خشکسالی جلوگیری کرده و در نهایت سخاوتمندی زمینه مساعدی برای ادامه حیات دیگر گونه‌های گیاهی و جانوری را تضمین کرده است. جنگل‌های بلوط زاگرس در کنار ظرفیت عظیم برای ذخیره کردن آب و ممانعت از فرسایش خاک، مهم‌ترین مانع طبیعی در برابر ورود گرد و غبار و هوای آلوده از مرزهای غربی به درون جغرافیای ایران به شمار می‌روند که بی‌هیچ چشمداشتی، تمام توان خود را برای تضمین کیفیت بهتر حیات در اختیار ما قرار داده‌اند و شوربختانه ما هرگز قدر این همه سخاوت و حمایت زاگرس را ندانستیم.
از منظر فرهنگی نیز زاگرس نقش بسیار راهبردی و مهمی در غنای فرهنگی سرزمین ایران و حفاظت از تمدن این مرز و بوم داشته است. کوهستان‌های زاگرس در غرب ایران همچون یک دیوار دفاعی مستحکم از دوران پیشاتاریخ تا کنون، مانعی غیرقابل نفوذ در برابر هجوم اقوام بین‌النهرین و کشورهای همجوار بوده و از تنوع فرهنگی درون ایران پاسداری کرده است. از سوی دیگر تنوع زیست بوم زاگرس، بستری مساعد برای خلق گنجینه‌ای کم نظیر از آیین‌ها، مناسک، موسیقی، زبان و میراث فرهنگی ناملموس مبتنی بر طبیعت ایجاد کرده، که نمونه آن را در کمتر جایی از دنیا می‌توان یافت. قرارگیری مهم‌ترین خاستگاه‌های تمدن انسانی در نقاط مختلف زاگرس خود بهترین گواه بر این قضیه است.
با وجود این همه دستاوردی که از ابتدای حیات تا امروز، زاگرس برای سرزمین ایران داشته است، اما ما چندان قدردان این حجم از سخاوت و مهربانی اش نبوده‌ایم و این خسرانی جدی و شاید غیرقابل جبران باشد. متأسفانه در دهه‌های اخیر روندهای توسعه در مناطق مختلف زاگرس، همواره به جای داشتن نقش ایجابی و سازنده برای اکوسیستم آن، یکی از تهدیدات مخرب برای آن بوده و بدون توجه به نقش راهبردی زاگرس برای ادامه حیات در ایران، به تخریب جنگل‌ها و از بین بردن گونه‌های گیاهی و جانوری آن مشغول بوده‌اند. راه سازی‌های افسارگسیخته، احداث سد، معدن بی شمار و آتش‌سوزی‌های خانمانسوز و نبود هیچ برنامه حمایتی و حفاظتی از زاگرس و در کنار همه اینها آتش جهل، همه با هم موجب شده تا امروز رشته کوه عظیم زاگرس در شرایط نامطلوبی قرار بگیرد و متأثر از آن استمرار حیات و تمدن در سرزمین ایران با مخاطرات جدی روبه‌رو شود.
مقوله‌ای بسیار حیاتی و راهبردی که باید تمام بخش‌ها از دولتی و رسمی گرفته تا مردمی و غیر رسمی، تمامی امکانات و قابلیت‌های خود را در مسیر حفاظت از زاگرس و اکوسیستم حیات بخش اش قرار دهند تا از رهگذر آن به آرامی شرایط برای ادامه حیات برای انسان‌ها همچنان ممکن بماند. فراموش نکنیم که گنجینه طبیعی و فرهنگی اقلیم مختلف زاگرس امانتی است که امروز به دست ما رسیده و ما نیز چون گذشتگان باید شرافتمندانه آن را به سلامت به دست نسل‌های آینده برسانیم و تمام بسترهای لازم را برای سلامت و بقای آن فراهم سازیم.