«حیات دانشگاهی» چگونه تعلیق شد!

دکتر مهرداد عربستانی
انسان‌شناس و دانشیار دانشگاه تهران
1. به‌دنبال همه‌گیری کرونا، شرایطی که در آن قرار گرفتیم، آنچنان حال و آینده ما را تحت‌ تأثیر قرار داده است که در هیچ تحلیلی از دانشگاه و جامعه نمی‌توان آن را نادیده گرفت، هر چند تا حدودی این وضعیت کنترل شده و محدودیت‌‌ها به‌صورت دوره‌ای کم و زیاد می‌شود و دانشگاه‌ها بازگشایی شده‌اند اما با این حال نمی‌توان از تأثیری که پاندمی کرونا بر فضای فکری و اجتماعی ما گذاشت، چشم ‌پوشید. سؤال تشویش‌برانگیزی که با آن مواجه هستیم، این است که دانشگاهی که تقریباً متروک شد، چگونه می‌خواهد ادامه حیات دهد؟ واقعیت این است که در دوران پساکرونا ما به «نقطه صفر» نزدیک شدیم، البته رسیدن به این نقطه، دفعی بود و ما به یکباره با این پدیده مواجه شدیم؛ به گونه‌ای که در یک فاصله دو ماهه دنیای ما کاملاً تغییر و تحول اساسی پیدا کرد.
2. پاندمی کرونا حفره‌های بسیاری در حیات دانشگاهی ما ایجاد کرد؛ از حفره‌های تعامل بین استاد و دانشجو گرفته تا حفره‌های بین دانشجو و فضای دانشگاهی و همین‌طور حفره بین دانشجویان با رشته علمی‌‌شان. در جریان این اتفاق، آن زیست دانشجویی که تا پیش از این وجود داشت، به نوعی از فضای دانشگاه رخت بر بست. و امروز ‌ما با نسلی از دانشجویان مواجه هستیم که اصولاً دانشگاه را آنگونه که ما در سال‌های پیش تجربه کردیم، تجربه نکرده‌اند. همه اینها باعث شده تا ما دچار نوعی حالت «بی‌معنایی» شویم. همه آن شاکله‌ها و سمبل‌های نمادین فروریخته‌اند. پرسشی که در این فضا مطرح می‌شود این است که در چنین تصویری، مصرف و تولید فرهنگ دانشجویان کجا قرار می‌گیرد و اساساً چقدر محل سؤال است؟ و چطور می‌توان به آن پرداخت؟
3. همه‌گیری کرونا تجربه فرو رفتن و فرو غلتیدن در ورطه «تعلیق» بود که همچنان وجود دارد. حداقل ظهور و بروز آن برای اهالی دانشگاه کاملاً محسوس است. چیزی شبیه یک «رویداد» به معنایی که آلن بدیو از آن سخن می‌گوید؛ یعنی یک امر غیرمسبوق به سابقه، خارج از زنجیره‌های علی مشهود و غیرقابل پیش‌بینی؛ چیزی که اصلاً انتظار آن را نداشتیم.
فروریزش اقتصادی، افزایش مسائل اجتماعی چون دزدی، کلاهبرداری و به تبع آن سست شدن مبادی آن چیزی که «اجتماعیت» تلقی می‌شود؛ اعم از مبانی مقوم جامعه، اعتماد اجتماعی، پیش‌بینی‌پذیری، حمایت اجتماعی وبه  تبع همه اینها «امید اجتماعی»؛ همگی به یکباره تحت تأثیر کرونا فرو ریخت. اگر اغراق نکرده باشیم، شاید امروز بیشترین دغدغه، حداقل برای بخش غالب جامعه به اولین سطح هرم مازلو رسیده است. دغدغه دانشگاه، تحصیلات عالی و... لوکس‌تر به نظر می‌‌رسد و گویی به افق‌های بالاتری در هرم مازلو برمی‌گردد؛ چه رسد به تولید و مصرف فرهنگی در دانشگاه‌ها!
4. به واسطه تجربه تدریس، برنامه‌ریزی درسی و ارتباط مستقیم با دانشجویان، با مسائل دانشجویان درگیر هستم و به نظرم می‌رسد مسائل روانی، افسردگی و یأس و ناامیدی در دانشجویان نمود بیشتری یافته و تمایل به مهاجرت در آنان پررنگ‌تر شده است.
اینها همه برساخت‌های اجتماعی است که کرونا در جامعه ایرانی ایجاد کرد، البته این بدان معنا نیست که قبل از پاندمی کرونا، دانشگاه‌های ما در وضعیت ایده‌آلی بسر می‌بردند، قطعاً آن زمان هم کمبودها و مسائلی وجود داشت؛ اما واقعیت این است که اکنون فعالیت‌های خارج از برنامه دیگر چندان امکان پرداختی ندارند.
5. ما امروز با وجود برداشته شدن محدودیت‌ها و بازگشایی دانشگاه‌ها همچنان با مهاجرت تولیدات و مصرف‌های فرهنگی دانشگاه‌ها به فضای مجازی مواجه هستیم که از قضا، مسائل خاص خود را دارد. گسستگی نسبی آن به لحاظ گفتمانی با گفتمان دانشگاه، ما را در برابر مسائل تازه‌ای قرار می‌دهد که مشخص نیست چقدر می‌توان آن را زیرمجموعه «تولید و مصرف دانشگاهی» در نظر گرفت، بخصوص اینکه بسیاری از این تولید و مصرف‌های فرهنگی در فضای مجازی، نوعی پناه بردن و وقت‌گذرانی است؛ چراکه ماهیت فضای مجازی یک ماهیت سطحی و گذرا است؛ غیر از معدود فعالیت‌های جدی‌ که صورت می‌گیرد و مخاطبان آن هم اندک است، مابقی تکرار و واپس‌روی است.
ظاهراً امروز با وجود اینکه محدودیت‌‌ها کمتر شده و مجدداً دانشگاه‌ها فعالیت خود را آغاز کرده‌اند اما با این حال، هنوز هم در یک وضعیت موقتی و سرهم‌بندی شده، زندگی می‌‌کنیم و مشخص نیست که فردا به کدام طرف می‌رویم. با این حال، با بازگشایی دانشگاه‌ها، هنوز پتانسیلی برای برنامه‌ریزی آینده دیده می‌شود؛ چراکه نفس تعلیقی که کرونا بر «حیات دانشگاهی» تحمیل کرد، خود فرصتی بود که بایستیم و ببینیم که برای دانشگاه ایرانی چه امکان‌هایی قابل تصور است و از این پتانسیل چه استفاده‌‌ای می‌توان کرد؟

*مکتوب حاضر، متن ویرایش و تلخیص شده «ایران» از سخنرانی دکتر مهرداد عربستانی با عنوان «جایی نزدیک نقطه صفر: فرصت‌ها و تهدیدها» است که در نخستین همایش ملی «فرهنگ و دانشگاه» ارائه شد که به همت مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری برگزار شد.