آبخیز تا جالیز

حمیده گودرزی
خبرنگار
فناوری ساخت قنات هزاران سال قبل در مناطق خشک کوهستانی ایران گسترش پیدا کرد و تا به امروز هم به‌عنوان یکی از منابع مهم آبی کشور محسوب می‌شود. اما متأسفانه بخش بسیاری از قنوات که در زمان‌های مختلف و در جای، جای کشور نجات بخش بسیاری از مردمان این مرز و بوم از خطر بی‌آبی در خشکسالی‌های طولانی مدت بودند، در چند دهه اخیر بشدت مورد بی‌مهری و در معرض خطر خشک شدن قرار گرفتند و هم اینک با جلب توجهات به سوی این سازه بسیار بی‌نظیر ، بخصوص در خراسان جنوبی که از نظر تعداد، سکاندار این میراث ملی و کهن است با اجرای «طرح جامع آبخیز تا جالیز» توانسته به‌عنوان یکی از استان‌های پیشرو در مرمت و بازسازی قنوات موفقیت‌های چشمگیری به‌دست آورد.
بیشترین تعداد قنات‌ کشور در خراسان جنوبی
مدیر آب و خاک امور فنی و مهندسی سازمان جهاد کشاورزی خراسان‌جنوبی در گفت‌و‌گو با «ایران» با بیان این‌که  خراسان جنوبی به لحاظ تعداد قنوات در کشور رتبه نخست را دارد و بیشترین قنوات استان نیز متعلق به شهرستان بیرجند با ۱۸۷۵ رشته است، می‌گوید: «در سراسر کشور حدود 41 هزار رشته قنوات وجود دارد که طبق آخرین آمار شرکت آب منطقه‌ای خراسان جنوبی حدود ۶ هزار و 983 رشته قنات و ۲ هزار و  864 رشته چشمه در این استان است. همچنین براساس آمارهای اعلام شده از سوی جهاد کشاورزی تاکنون حدود 7500 قنات در این استان شناسایی و در سامانه قنوات کشور ثبت شده است که از این تعداد سالانه ۱۹۵ میلیون متر مکعب آب از قنوات و ۳۰ میلیون متر مکعب آب نیز از چشمه‌های خراسان جنوبی که در مجموع حدود30 درصد است، استحصال می‌شود.»
اکبر محمدی با اشاره به اینکه طول قنوات خراسان جنوبی حدود چهار هزار کیلومتر است که بالغ بر 30 درصد آنها مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته و برای مرمت و بازسازی حدود ۳۶۰۰ رشته از این قنوات نیز حداقل یک مرتبه تأمین اعتبار شده است، می‌افزاید: « با توجه به اینکه میزان آبگیری قنوات استان متأثر از نزولات جوی است، در مجموع حدود ۳۰ درصد از این قنوات به میزان ۱۰ تا ۷۰ درصد دچار افت آبدهی شده‌اند که برای مرمت و بازسازی آنها حدود ۱۴۳۹ میلیارد تومان اعتبار نیاز است. البته در شهریور سال گذشته بلافاصله پس از دستور رئیس‌جمهور مبنی بر تشکیل ستاد احیای قنوات، به ریاست استاندار و به مدیریت جهاد کشاورزی این ستاد تشکیل شد که برای یافتن راهکارهای مناسب در جهت حل مشکلات پیش رو تاکنون سه جلسه برگزار شده است. حاصل نتایج این جلسات تشکیل 3 کارگروه با مدیریت اداره کل منابع طبیعی، دفتر امور روستایی و شوراهای استانداری، مدیریت بحران استانداری و مدیران جهاد کشاورزی، در ذیل این ستاد است که سه هدف آموزش، فرهنگ‌سازی و مشارکت در زمان وقوع بلایای طبیعی و راه‌های جلوگیری از آنها و مدیریت جامع قنوات از آبخیز تا جالیز را دنبال می‌کنند. هم‌اکنون نیز اعضای هرکدام از این کارگروه‌ها مشخص شده و وظایف هر کدام نیز تعیین گردیده است.
همچنین در سال گذشته علاوه‌ بر جذب اعتبارات ملی و استانی، از سوی برخی مؤسسات خیریه از جمله بنیاد برکت، بنیاد علوی، سازمان بسیج سازندگی و کمیته امداد امام(ره) و مشارکت‌های مردمی بالغ بر ۶۹ میلیارد تومان اعتبار در اختیار این ستاد قرار گرفت که هم اکنون عملیات مرمت و بازسازی قنوات خشک شده و آسیب دیده استان در حال اجراست. گفتنی است تاکنون با حمایت‌های مالی این مؤسسات، قنواتی در شهرستان‌های درمیان، زیرکوه و سربیشه که به مرور زمان یا به‌دلیل جاری شدن سیلاب دچار آسیب شده بودند، مرمت و بازسازی شدند».
لزوم کنترل سیلاب در بالا‌دست
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان جنوبی، نیز با بیان اینکه طرح جامع آبخیز تا جالیز یکی از تازه‌ترین اقداماتی است که در راستای ساماندهی قنوات در این استان در حال انجام است، عقیده دارد: «لازمه اجرای هر طرحی مدیریت درست آن است. از این‌رو هر اقدامی که قرار است در قالب طرح‌های آبخیز‌داری از جمله تغذیه، افزایش و ثبات آبدهی قنوات انجام شود، در ابتدا باید در بالادست حوزه آنها و با هدف کنترل سیلاب‌ها و رسوباتی که وارد مسیر آبراه‌ها می‌شوند، صورت گیرد.»
علیرضا نصرآبادی که حفاظت از حریم ساختمان قنوات را یکی دیگر از راه‌های ممانعت از ایجاد خسارت‌های ناشی از سیلاب‌ها و کاهش تنش آبی می‌داند به «ایران» می‌گوید: «عدم کشت و زرع، باغداری، حفر چاه‌های نیمه عمیق و عمیق، ساخت قنوات جدید، جاده‌سازی و در نهایت ساخت و ساز و ایجاد فضاهای شهری و مسکونی و صنعتی در مسیر قنوات، مرمت مسیر آبده و آب‌بر قنوات و طوقه چینی میله‌های چاه قنوات و ادامه آن از سطح زمین تا بالای ارتفاع یک و نیم متر به‌دلیل ممانعت از ورود سیلاب یا سقوط حیوان یا هر موجود زنده‌ای به داخل قنوات و انتقال آب به قنوات به وسیله استخر یا لوله برای ممانعت از هدررفت آب می‌تواند به حفظ حریم کیفی و آبی قنوات کمک بسیاری کند.»
دانش بومی
وی همچنین درباره تأثیر قنوات برای مردم و کشاورزان خراسان جنوبی می‌افزاید: «طبق آمار رسمی، جمعیت جوامع روستایی خراسان جنوبی بالای 48 درصد است اما به غیر از ساکنان اصلی روستاها افراد بسیاری هستند که در آخر هفته و ایام فراغت کاری‌شان به روستاها رفت و آمد می‌کنند که بالطبع همه این افراد که بیش از 60 درصد جمعیت استان را تشکیل می‌دهند از بهره‌برداران آب قنوات هستند. اما نکته حائزاهمیت این است که عمده افراد روستایی در مناطق کوهستانی و تپه ماهوری زندگی می‌کنند. در واقع در این مناطق سفره آب‌های زیرزمینی معنایی ندارد تا بتوانند همانند دشت‌ها از چاه آب استفاده کنند. به عبارتی آب مصرفی آنها از جریانات زیر قشری یا زیرسطحی که از کنار مسیل‌ها و آب‌راه‌های فصلی عبور می‌کنند، تأمین می‌شود.یعنی آنها از سالیان دور جهت دسترسی به منابع آبی توسط دانش بومی که داشتند اقدام به حفر قنوات کرده‌اند و هم اکنون نیز به‌عنوان منبع اصلی تأمین آب شرب برای ساکنان روستا و دام‌ها و کشاورزی محسوب می‌شود. بنابراین هرگونه برنامه‌ریزی در حوزه قنوات باید با حساسیت ویژه‌ای صورت گیرد و دانش آن بومی شود زیرا این دانشی است که در سطح جهان، بویژه در استان‌های کویری ایران منحصر به فرد است و حتی جاذبه گردشگری هم دارد یعنی می‌توان به‌عنوان اکوتوریسم روی آن برنامه‌ریزی کرد. در واقع قنوات همانند منبع آبی هستند که نه تنها لطمه‌ای به سفره‌های زیرزمینی نمی‌زند بلکه باعث نشست آنها و شوری آب و خاک نیز نمی‌شود. بنابراین نیاز به توجه جدی در مورد قنوات در سطح کشور داریم.»