دیوانی برای رازگشایی از تاریخ

جمال کاظمی
روزنامه‌نگار
شاهان و شهریاران، در پهنه ادب فارسی در غالب اوقات، ممدوح بوده‌اند و شاعران و نظم‌پردازان در ستایش ایشان سخن ساز کرده و هنر و قریحه خود را بحق یا به گزاف، خرج آنها کرده‌اند. گاه حتی در این مسیر، از تکریم و ستایش فراتر رفته و راه اغراق و تملق پیموده‌اند. به این اعتبار حجم قابل اعتنایی از ادب فارسی، تحمیدیه‌هایی است که نقش اول و اصلی را در آنها شاهان و سلاطین ایفا می‌کنند. از دیگر سو، حکمرانان و شهریاران نیز با آگاهی از نفوذ و اثرگذاری شعر و ادب در محبوبیت‌بخشی اجتماعی و ثبت تاریخی، همواره مرتبتی ویژه و یگانه برای شاعران و سخن‌پردازان قائل می‌شده‌اند.
اما در تاریخ فرهنگ ایران، شاهان و سلاطینی را هم می‌توان سراغ گرفت که فقط ممدوح نبودند؛ بلکه خود، بیش یا کم صاحب ذوق هنری و قریحه شعری بوده‎اند. شهریاران شاعر در ایران، فهرست نسبتاً بالابلندی را شکل می‌دهند؛ به‌نحوی که برخی از پژوهشگران، به استناد همین سنت، از ژانری تحت عنوان «شعرِ شاهی» در تاریخ ادبیات ایران سخن گفته‌اند. در این ژانر، همه آفرینش‌ها در یک درجه از قدرت و فصاحت نیستند؛ اما هرچه هست، نمی‌توان از این گونه مهم ادبی و شعری چشم پوشید. سلطان احمد جلایر(متوفی به سال813ه.ق) از جمله این شهریاران شاعر است، که هم‌عصر حافظ شیرازی و از ارادتمندان او و تابعان از سبک شعری لسان الغیب است. او را اولین شاه – شاعر ایرانی دانسته‌اند، که یک دیوان کامل شعری از او برجای مانده است. این دیوان با عنوان «هفت پیکر یا دیوان سلطان احمد جلایر» بتازگی به اهتمام دکتر علی فردوسی، رئیس دپارتمان تاریخ و علوم سیاسی دانشگاه نوتردام سانفرانسیسکو و دکتر ساناز رجبیان، استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شیراز، به شیوه‌ای منقح و با پیشگفتار و مقدمه‌ای بسیار ممتع و مستوفا از سوی شرکت سهامی انتشار به بازار فرهنگ درآمده است.
سلطان احمد جلایر، که دربارش کانون حضور و هنرنمایی نقاشان، شاعران، موسیقیدانان بود، خود به سه زبان فارسی و عربی و ترکی شعر می‌گفت و در نقاشی و خوشنویسی نیز دستی داشت و مهم‌تر از همه اینکه با غزلسرای بزرگ فارسی، حافظ شیرازی، مراسلات و مبادلات شعری داشت. بیشتر محققان تاریخ ادبیات ایران بر آنند که راه یافتن به ظرایف و دقایق برخی از اشعار لسان‌الغیب و نیز فهم اوضاع زمانه حافظ جز از طریق تتبع در دیوان احمد جلایر ناممکن به نظر می‎آید. استاد دکتر علی فردوسی جایی از مقدمه خود بر تصحیح دیوان احمد جلایر فرموده است: «اگر به شعر سلطان احمد جلایر بنگریم نور هیچ کس به اندازه حافظ، هم جهان‌بینی و هم شعرش، در سراسر هفت‌پیکر نمی‎تابد.»
«هفت‌پیکر یا دیوان سلطان احمد جلایر» مشتمل بر تقریباً 11 هزار بیت است که در هفت دفتر گرد آمده است. پدیدآورندگان اثر، با تکیه بر شش نسخه از هفت نسخه برجامانده از این اثر، به تصحیح و تنقیح کار همت کرده‌اند و آن را به پیراستگی و درخشندگی هرچه تمام‌تر فراهم آورده‌اند. مقدمه الحاقی ایشان بر دیوان، تقریباً در 300 صفحه هرآنچه بایسته بوده، درباب تاریخ جلایریان،‌ شأن دیوان در تاریخ شعر فارسی، نسبت آن با آثار شاعران هم‌عصر، اختصاصات سبک شعری سلطان احمد جلایر، با نثری به غایت شیوا و شیرین به خواننده عرضه داشته‌ است. علی فردوسی، البته در همان ابتدای کار ضمن تأکید بر اینکه «آنچه پیش رو دارید، میوه همکاری دو نفره ماست» توضیح می‌دهد که «نگاه من روی متن به‌عنوان یک ابژه تاریخی متمرکز بود.»
 دقت در ضبط و تنقیح و تصحیح این اثر و نیز تدارک مقدمه‌ای ممتع و جامع برای کار، هر خواننده‌ای را به درک معنای سخن دکتر فردوسی که گفته است: «برای این کار قریب به 20 سال وقت گذاشته‌ام» می‌رساند. این کتاب نمونه‌ای انگشت نما و اشاره کردنی در رجوع مسئولانه و روشنگرانه به میراث تاریخی است.


هفت پیکر یا دیوان سلطان احمد جلایر
به کوشش دکتر علی فردوسی و دکتر ساناز رجبیان
شرکت سهامی انتشار - 1401