پیامدهای جنگ 2 هزار کیلومتر دورتر از اوکراین

گروه سیاست/ جنگ روسیه و اوکراین بر منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا در سه حوزه اصلی تأثیر می‌گذارد: مذاکرات سیاسی و اقدام نظامی، کمک‌های بشردوستانه و امنیت غذایی و تأمین گاز و نفت. از نظر سیاسی هنوز نمی‌توان درباره تغییرات، اظهار نظری صریح داشت، اما کشورهای حوزه خلیج فارس، ایالات متحده، رژیم صهیونیستی و روسیه به‌دنبال به حداکثر رساندن منافع خود نسبت به این اقدام هستند. در این شرایط، تحریم‌های بلندمدت روسیه برای کشورهای خاورمیانه مانند مصر، عربستان سعودی و امارات چالش‌برانگیز خواهد بود، زیرا همگی در حوزه صنایع دفاعی به‌دنبال همکاری بیشتر با روسیه هستند. سوریه و لیبی در وضعیت کنونی جایگاه ویژه‌ای دارند و حضور نظامی قابل توجه روسیه در جناح جنوبی آن در لیبی خوشایند اروپا نیست. در عین حال هم ترکیه و هم رژیم اسرائیل از چشم‌انداز اقدام آینده روسیه در سوریه نگران هستند. اسرائیل نگران همکاری‌های رو به رشد روسیه و ایران است. تعداد فزاینده پناهندگان اوکراینی و هزینه‌های رو به ازدیاد بازسازی پس از جنگ، این نگرانی را ایجاد می‌کند که کمک‌های بشردوستانه حیاتی برای میلیون‌ها فلسطینی، لبنانی، یمنی، سوری ممکن است تحت‌الشعاع پناهندگان اوکراینی قرار گیرند و به جامعه هدف خود نرسند. همچنین نگرانی‌هایی در مورد امنیت غذایی بویژه در کشورهایی مانند لبنان و مصر وجود دارد؛ زیرا این کشورها برای تأمین گندم خود به روسیه و اوکراین متکی هستند. این وضعیت احتمالاً با افزایش سرسام آور قیمت مواد غذایی و انرژی در سطح جهان چالش برانگیزتر نیز می‌شود. کشورهای تولیدکننده نفت در منطقه، بویژه عربستان سعودی در سال‌های اخیر مجبور شده‌اند اقدامات اصلاحی اقتصادی را اتخاذ کنند تا از اقتصادهای رانتی و مدل دولت رفاه دور شوند. اما مشخص نیست که این کشورها که اصلاحات اقتصادی را به نفع دستاوردهای سیاسی کوتاه مدت انجام داده‌اند در شرایط جدید چگونه با چالش‌ها خود را وفق خواهند داد.
در حالی که موضع رسمی اکثر کشورهای عربی در سازمان ملل، محکوم کردن تهاجم روسیه بود، اما واکنش عمومی آنها متفاوت بوده است. بسیار تعجب برانگیز است که چرا واکنش‌های بین‌المللی به میزانی که علیه روسیه قوی بوده، علیه اشغالگران فلسطین برجسته نبوده است یا چرا زمانی که امریکا به عراق حمله کرد، این کشورها چنین مواضعی را اتخاذ نکردند؟ این سؤالی است که پاسخش، ماهیت متناقض دموکراسی را آشکار می‌کند. برخی اظهارنظرهای رسانه‌های غربی در حمایت از پناهندگان اوکراینی نیز بیش از آنکه نشان‌دهنده انسانیت باشد، نشان‌دهنده نژادپرستی غرب و ایالات متحده است. آینده عرضه گاز و نفت حیاتی است. اروپا در ظاهر روسیه را تحریم کرده، اما درواقع این کشورهای اروپایی هستند که خود را از منابع انرژی روسیه محروم کرده‌اند. آنها در حال حاضر باید به‌دنبال ایجاد منابع گازی جایگزین باشند و این فرصتی برای کشورهای حوزه خلیج فارس و مدیترانه شرقی خواهد بود. کشورهای حوزه خلیج فارس در حال حاضر از افزایش قیمت نفت سود می‌برند و از این وضعیت برای مذاکره مجدد درباره روابط استراتژیک خود با ایالات متحده و دستیابی به دستاوردهای سیاسی در مناطقی مانند یمن استفاده می‌کنند. مسائل متعدد دیگری نیز وجود دارد که در کشمکش میان روسیه و اوکراین باید مورد مطالعه و بررسی قرار گیرند؛ اما آنچه مهم است آن است که این اتفاق، افق یک تغییر بلندمدت در روابط جهانی را ترسیم می‌کند. شماری از محققان اندیشکده کارنگی تحلیلی را درباره اقدام روسیه و نسبت آن با هرکدام از کشورهای منطقه ارائه داده‌اند که مطلب حاضر تلخیصی از آن است؛    


مصــر
جنگ روسیه در اوکراین دولت مصر را با دو چالش بزرگ و فوری مواجه کرده است. مصر، بزرگترین واردکننده گندم در جهان، 85 درصد از گندم خود را از روسیه و اوکراین تأمین می‌کند. به طور قابل پیش‌بینی، اختلال در زنجیره تولید و صادرات گندم اوکراین و همچنین تأثیرات شدید تحریم‌های اعمال شده بر فعالیت‌های اقتصادی و تجاری روسیه، قیمت گندم را افزایش داده است. دولت مصر نیاز به استفاده بیشتر از منابع مالی خود برای تأمین امنیت ذخایر گندم و جلوگیری از تهدید امنیت غذایی کشور دارد. این مسأله تا حدودی به‌دلیل تورم بالای این کشور است که پیش‌بینی می‌شود در سال‌جاری با 2.3 درصد افزایش به 7.5 درصد برسد و همچنین به خاطر کاهش اخیر ارزش پول داخلی است. عامل دیگر افزایش قیمت کالاهای اساسی از جمله نان است که به‌دلیل اصلاحات یارانه‌ای که قبلاً اعلام شده بود، قیمت آن در حال افزایش است. دولت مصر در سال‌های اخیر روابط نزدیکی با روسیه ایجاد کرده است که شامل فروش تسلیحات، همکاری برای ساخت نیروگاه هسته‌ای در شمال غرب مصر و روابط اقتصادی و تجاری رو به رشد است. مصر همچنین نقاطی از همگرایی استراتژیک بین انتخاب‌های سیاسی خود در سوریه و لیبی و منافع سیاسی دولت روسیه پیدا کرده است. در واقع، دولت مصر، مداخله نظامی روسیه در سوریه را در سکوت تأیید کرده و هدف سیاسی آن یعنی تداوم حکومت بشار اسد را پذیرفته است. با وجود روابط رو به رشد مصر با روسیه و همگرایی سیاست آنها در مناطق درگیری خاورمیانه، مشارکت استراتژیک این کشور با ایالات متحده و اتحادیه اروپا نیز همچنان وجود دارد. جنگ در اوکراین، دولت مصر را وادار کرده است که در خط باریکی بین روسیه و غرب حرکت کند و مانورهای دیپلماتیک در دستور کار سیاستگذاران مصری در مدت اخیر قرار گرفته است. گفتنی است دولت مصر بلافاصله پس از رأی‌گیری در مجمع عمومی سازمان ملل متحد برای محکومیت تهاجم روسیه به اوکراین، بیانیه‌ای صادر کرد و در آن بر نیاز فوری برای رسیدگی به نگرانی‌های مشروع امنیت ملی روسیه در رابطه با اوکراین تأکید کرده و از تحریم‌هایی که ایالات متحده و اروپا علیه روسیه اعمال کرده‌اند، انتقاد کرده است. مصر این تحریم‌ها را از منظر حقوق بین‌الملل غیرقانونی خوانده است. اگر تقابل بین روسیه و غرب ادامه یابد، دولت مصر به احتمال زیاد شاهد کاهش توانایی خود برای مانور بین دو طرف خواهد بود و احتمالاً در نهایت مجبور به انتخاب خواهد شد.

لیبــی
در لیبی، بحران اوکراین اثرات ژئواستراتژیک و سیاسی گسترده‌ای خواهد داشت. روندهای دیپلماتیک میان مسکو همچنان تأمین اهداف اقتصادی و سیاسی را با محوریت لیبی دنبال می‌کنند و ترکیه با وجود حمایت خود از اوکراین، نسبت به گشودن صحنه‌های رویارویی بیشتر با روسیه هوشیار است و اخیراً سعی کرده خود را در جایگاه میانجی قراردهد. با این حال در درازمدت، بویژه با تداوم تنش‌ها میان روسیه و اوکراین و احتمال تقویت ناتو، ترکیه ممکن است فاصله خود را از روسیه بیشتر کند. فراتر از این اثرات راهبردی، طولانی شدن جنگ اوکراین باعث مشکلات اقتصادی فزاینده برای شهروندان لیبیایی خواهد شد. این امر بویژه در افزایش ناامنی غذایی مشهود است: لیبی حدود 75 درصد گندم خود را از اوکراین یا روسیه وارد می‌کند و با ذخایر محدود گندم، مجبور خواهد شد برای تأمین‌کنندگان جایگزین مانند برزیل و آرژانتین، حق بیمه بپردازد. افزایش قیمت نان در نتیجه می‌تواند فشار عمومی بیشتری را بر دولت طرابلس وارد کند.

ایـران
مناقشه روسیه و اوکراین، با مذاکرات برای احیای توافق هسته‌ای 2015 ایران همزمان شد. با توجه به اینکه بر اساس سیاست‌های کلان، این کشور مذاکره مستقیم با ایالات متحده نداشته، مسکو در طول سال گذشته به‌عنوان واسطه‌ای کلیدی بین واشنگتن و تهران عمل کرده و مذاکرات هسته‌ای را به سوی نتیجه هدایت کرده است. با وجود این، در بحبوحه کارزار اوکراین و با تحریم‌های شدید غرب علیه روسیه، این کشور توانسته در میزان تحریم‌ها با ایران رقابت کند؛ به طوری که اکنون ایران را به‌عنوان تحریم‌شده‌ترین کشور جهان تحت‌الشعاع قرار داده و نام روسیه در کنار کلمه «تحریم» در اخبار پررنگ شده است. به نتیجه رسیدن توافق هسته‌ای که به تحریم‌ها علیه نفت ایران پایان می‌دهد، برای روسیه نیز مطلوب است؛ زیرا پیامدهای تحریم‌ها علیه روسیه را نیز برای این کشور کاهش می‌دهد. ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه نیز می‌داند که احیای توافق هسته‌ای ایران برای جو بایدن، بسیار مهم است. در عین حال از پیشرفت هسته‌ای ایران احساس خطر نمی‌کند؛ ایران دشمن ایالات متحده است و همزمان با روسیه روابط استراتژیک دارد. امروز روسیه و ایران شرکای استراتژیک هستند، در حالی که ایالات متحده و ایران دشمنان سرسخت هم‌اند و این موضوع خطری برای روابط دو کشور ایجاد نمی‌کند.

فلسطین
واکنش فلسطینیان به رویدادهای پس از حمله روسیه به اوکراین قابل تأمل بوده است. فلسطینی‌ها نمی‌توانستند با سرعت و وضوح با واکنش جامعه بین‌الملل به مسأله روسیه و اوکراین ارتباط برقرار کنند. فلسطینی‌هایی که هیچ گاه حمایت نهادهای بین‌المللی از خود را شاهد نبوده‌اند، نسبت به جریان‌های رسانه‌ای غرب و شیوه پوشش اخبار روسیه و اوکراین نیز مردد بودند و نتوانستند تصویرسازی‌ها و قهرمان سازی‌ها از اوکراین و متقابلاً هجمه‌ها به روسیه را باور کنند. ایالات متحده فعالانه با حمایت از حقوق بشر فلسطین و همچنین ابتکارات دیپلماتیک و قانونی در سازمان ملل و دیوان بین‌المللی کیفری برای پایان دادن به اشغال سرزمین فلسطین توسط رژیم صهیونیستی مخالفت کرده است. دولت بایدن، کالاهای تولید شده در شهرک‌های غیرقانونی صهیونیستی را به کشور وارد می‌کند و برای فرار از فشار افکار عمومی، این کالاها بدون برچسب «ساخت اسرائیل» و به‌صورت قاچاق وارد می‌شود. ایالات متحده همچنین به سازمان‌های غیردولتی که از شهرک‌سازی در کرانه باختری اشغالی حمایت می‌کنند، معافیت مالیاتی اعطا می‌کند. دولت بایدن نه تنها با بایکوت و تحریم علیه صهیونیسم مخالف است، بلکه انتقاد از سیاست‌های اشغالگری این رژیم غاصب را ذیل عنوان یهودستیزی گنجانده و این دست انتقادها را نفرت پراکنی قلمداد می‌کند. اما روسیه هیچگاه بر ماهیت اشغالگری این رژیم چشم نبسته است. تقریباً از آغاز بحران روسیه و اوکراین، رژیم صهیونیستی به‌دنبال منافع خود بوده است. صهیونیستها درخواست‌های مکرر اوکراین برای تسلیحات را رد کرده بودند و از پیوستن به قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل در محکومیت روسیه سرباز زدند و از اظهارنظر عمومی در محکومیت روسیه خودداری کردند؛ اگرچه بعداً به قطعنامه ملحق شدند. صهیونیست‌ها در واکنش به فشار فزاینده ایالات متحده، روسیه را محکوم کردند.  صهیونیست‌ها از شکاف میان روسیه و غرب، به‌دنبال منافع خود هستند. سوریه همچنان یکی از منافع کلیدی است و صهیونیست‌ها سعی دارند با نزدیکی به روسیه، از جایگاه این کشور در سوریه به نفع خود بهره ببرند. برخی کشورهایی که در خاورمیانه خود را به ایالات متحده نزدیک کرده‌اند نیز از دور کردن روسیه از خود نگران هستند؛ بویژه اگر پوتین پیروز این میدان باشد؛ اما به این دلیل که این کشورها نظام دموکراتیک ندارند، حتی در روابط خود با ایالات متحده و غرب نیز دچار چالش خواهند شد.

عربستان سعودی
عربستان سعودی نمی‌خواهد به‌خاطر دوستانش در واشنگتن شریک خود را در مسکو از دست بدهد. پس از آغاز جنگ کنونی روسیه در اوکراین، مقامات عربستان بیش از آنکه پیامی به دولت جو بایدن، رئیس‌جمهور امریکا ارسال کنند، سعی کرده‌اند از طریق جانبداری موضع خود را مشخص کنند. اگرچه برای مقامات سعودی، متنوع کردن گروه شرکای بین‌المللی به یک سیاست ثابت تبدیل شده است که این موضوع همزمان غرب و روسیه را نیز نگران می‌کند. با وجود دیدارهایی میان سران روسیه و عربستان در 2007 و 2019 پیشرفت در روابط عربستان و روسیه همیشه در سایه روابط پادشاهی با ایالات متحده بوده است. عربستان سعودی منافع مشترک برجسته‌ای با ایالات متحده دارد؛ با این حال نظام سیاسی آن به روسیه نزدیک‌تر است؛ با وجود این ارتباطاتش با روسیه بسیار کمتر بوده و روابط اقتصادی، سیاسی و نظامی بین آنها با سرعت کندتری به پیش می‌رود. واکنش واشنگتن به سیاست‌های عربستان سعودی در دو سال گذشته و همچنین چهارچوب‌بندی هویت کنونی جنگ روسیه و اوکراین این کشور را به اردوگاه روسیه نزدیک‌تر کرده است. این دو کشور دارای منافع ملی مستقل و مواضع اندک اما مهم در سیاست خارجی مانند مسأله یمن هستند. مهمترین آنها توافق اوپک پلاس است که دو دولت آن را رهبری می‌کنند.  عربستان، از مشکل بی‌اعتمادی به امریکا نیز رنج می‌برد؛ روسیه در عمل ثابت کرده که متحد قابل اعتمادتری برای دوستان خود است؛ در حالی که ایالات متحده همواره به راحتی پشت متحدان خود را خالی کرده است. روسیه در عمل نشان داده که حاضر نیست روابطش با ایران را قربانی روابط با عربستان کند و در مقاطعی عربستان را در بازار نفت تحت‌الشعاع قرار داده است.

سوریـه
به‌نظر می‌رسد که بازگشت روابط روسیه و غرب به جهان قبل از جنگ با اوکراین، وجود نخواهد داشت. اما تأثیر آن بر سوریه از نظر ژئواستراتژیک و امنیتی بسیار محدود است. با این حال، آنچه که اکنون بیش از گذشته مسلم است این است که حضور روسیه در سوریه صرفاً یک منفعت صرف برای مسکو نیست، بلکه در تمام مناسبات این کشور نقش راهبردی دارد. نفوذ روسیه در غرب سوریه را باید در دو زمینه بررسی کرد؛ اولی زمینه جنگ سوریه و ابعاد منطقه‌ای آن و دوم موقعیت سوریه مشرف به شرق دریای مدیترانه. روسیه در سال‌های اخیر در سوریه هم به عنوان میانجی و هم به عنوان مذاکره کننده ایفای نقش کرده است. روندهای سیاسی این موضوع با اطلاع سازمان ملل انجام شده است. از سال 2015 حضور روسیه در سوریه، مشرف بر دریای مدیترانه، بسیار استراتژیک بوده است. صرف نظر از پروژه‌های اکتشاف گاز در شرق مدیترانه، روسیه به شیوه‌ای متفاوت از جمهوری‌های شوروی سابق اعمال نفوذ می‌کند که نشان‌دهنده گسست در انزوای روسیه از جامعه بین‌المللی است. این منطقه همچنین در قلب خاورمیانه قرار دارد و زمینه‌های ارتباط مستقیم با کشورهای منطقه از جمله کشورهای عربی خلیج فارس، مصر و ترکیه را فراهم می‌کند. هم روندهای سیاسی سوریه و هم پایگاه نظامی روسیه،  اهمیت زیادی  به مسکو در خاورمیانه می‌دهند. نفوذ روسیه با حمایت از اسد و اتحادهای منطقه‌ای آن به طور فزاینده‌ای در منطقه عربی زیاد شده است که همگی در درازمدت پیامدهای عمیقی خواهند داشت.

تونـــس
تونس تأثیر جنگ روسیه در اوکراین را از دو جنبه احساس کرده است؛ جنبه اقتصادی و جنبه دیپلماتیک. تونس که اقتصاد آن در حال حاضر تحت فشار شدید قرار دارد، نزدیک به 80 درصد گندم خود را از اوکراین دریافت می‌کند. در نتیجه درگیری‌ها، قیمت گندم در تونس به بالاترین میزان خود در 14 سال گذشته رسیده است و این امر باعث می‌شود که خانواده‌های تونسی نان و سایر کالاهای اساسی را با مشکلاتی تهیه کنند. مردم تونس نیز رنج ناشی از افزایش جهانی قیمت نفت را احساس می‌کنند. دولت تونس که به سوخت یارانه می‌دهد، بودجه خود را در حدود قیمت نفت 75 دلار در هر بشکه برنامه‌ریزی کرده بود، اما با قیمت نفت حدود 100 دلار در هر بشکه، دولت مجبور شد در ماه فوریه قیمت سوخت را دو بار افزایش دهد تا کسری بودجه گسترده این کشور را مهار کند.  تصاحب قدرت توسط رئیس جمهور قیس سعید در 25 ژوئیه 2021 و رابطه او با غرب، در پی واکنش دیپلماتیک تونس به تهاجم روسیه بدتر شده است. تونس، در تلاش است روابط خود با روسیه را حفظ کند، زیرا برای گردشگری و همچنین تجارت بشدت به این کشور متکی است؛ در عین حال سعی دارد از بیگانگی با ایالات متحده و اروپا جلوگیری کند، زیرا از لحاظ مالی و دیپلماتیک تحت تأثیر آنها است. در 28 فوریه، سفیر اتحادیه اروپا در تونس از تلاش این کشور برای بی‌طرفی انتقاد کرده بود. تونس به قطعنامه دوم مارس مجمع عمومی سازمان ملل متحد در محکومیت حمله روسیه به اوکراین رأی مثبت داد. اما چند روز بعد، عثمان الجرندی، وزیر امور خارجه تونس، پس از دریافت سفیر جدید روسیه در تونس بر اهمیت روابط دوجانبه بین دو کشور و تمایل تونس برای تقویت این روابط تأکید کرد که این برخلاف میل غرب بود.

ترکیـــه
با ادامه جنگ روسیه و اوکراین، استراتژی اصلی ترکیه کنترل خط ساحلی دریای سیاه است. روسیه قبل از حمله به اوکراین، حضور دریایی خود را در دریای سیاه تقویت و پس از الحاق کریمه در سال 2014، قابلیت‌ها و سامانه‌های موشکی ضد دسترسی و منع منطقه (A2/AD) را در آنجا مستقر کرده بود که تا حد زیادی برتری در دریا را برای این کشور ایجاد کرد؛ این تسلط اکنون با در اختیار داشتن حوزه‌های هوایی بیشتر هم شده است. این مسأله برای ترکیه به عنوان یک متحد منطقه‌ای ناتو چالش برانگیز است. در سال 2016 رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه از تسلط روسیه به دریای سیاه انتقاد کرد و از ناتو خواست حضور خود را بیشتر کند. با این حال، روابط ترکیه با روسیه از آن زمان به‌طور قابل توجهی برقرار بوده است و امروز هم آنکارا ترجیح می‌دهد در این مورد سکوت اختیار کند.
حضور روسیه در اوکراین، برنامه‌های ترکیه برای گسترش تعامل خود با اوکراین، از جمله در صنایع دفاعی را با چالش‌هایی مواجه کرده است. اقتصاد ترکیه در بحران است و ترکیه، هم از طریق وابستگی به انرژی و هم به واسطه حضور پررنگ روسیه در سوریه که نیرو‌های ترکیه را به حاشیه می‌برد، در معرض تخاصم روسیه قرار دارد. با وجود اینکه ترکیه اقدام روسیه را جنگی خوانده است اما سعی کرده از تحریم‌ها دور بماند تا پل‌های ارتباطی با مسکو را نسوزاند؛ اما همچنان به نظر می‌رسد استراتژی این کشور یعنی کنترل خط ساحلی دریای سیاه راه به جایی نبرده است.