نقش عاشورا در علم و عملِ اجتماعی شیعیان

دکتر حمید پارسانیا
عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی
​​​​​​​
وقتی می‌کوشیم تا «نقش عاشورا را در علم و عمل اجتماعی شیعیان» به بررسی ‌بگذاریم، با سطوحی از علوم تحت عنوان «علوم‌اجتماعی» مواجه خواهیم بود. واقعه عاشورا، به عنوان عنصری محوری در فرهنگ، تاریخ و دانش اسلامی، در این علوم انعکاس یافته و تأثیرگذار است. نخستین لایه این تأثیرگذاری که عمیق‌ترین سطح آن نیز هست، آن بخش از تحلیل‌هایی است که نسبت به عاشورا در احادیث وجود دارد و در بخشی از معارف و دانش‌های شیعیان بازتاب یافته است. بر این مبنا، این حادثه، واقعه‌ای الهی دیده می‌شود که از آدم تا خاتم وجود داشته و تا روز قیامت نقش‌آفرینی خواهد کرد.در چنین رویکردی، عاشورا ناظر به یک واقعه در مقطعی تاریخی و موقعیتی نیست، بلکه اتفاقی است که رخ داده، تمام نشده، و ازلی و ابدی است. بر این اساس، عاشورا به حسب ظاهری، در مقطعی از زمان به وقوع پیوسته است ولی به لحاظ حقیقت آن، سرمدی و جاویدان بوده و با همه عالم و اهل عالم گره خورده است. از این منظر، هیچ یک از کنشگران واقعه عاشورا از این مسأله مستثنی نیستند و این موضوع محدود به امام حسین(ع) یا اصحاب‌شان نیست، حتی کسانی که در جبهه مقابل امام نیز قرار گرفته‌اند، مشمول این حکم می‌شوند.از این رو است که بر اساس آیات، احادیث و روایات، واقعه عاشورا با فطرت الهی پیوند می‌خورد و در واقع، عهد و پیمانی است که خداوند با همه بندگانش بسته‌ است. در حادثه عاشورا همه بر شاکله وجودی خود عمل می‌کنند. ظاهر و باطن جدا نیست، حقیقت فرد ظاهر شده و تعین یافته‌ است. باطن عرفانی و فلسفی این واقعه، جدای از رفتار اجتماعی و سیاسی شیعیان نیست و درعمل و حیات آنان نیز قابل پیگیری و تسری است و در علم اجتماعی شیعیان تأثیرگذار بوده‌ است و در چند سطح و لایه درس متناظر با خود را دارد؛‌ درسی که از واقعه عاشورا می‌توان گرفت کاملاً سیاسی و اجتماعی است و از طرف دیگر با حقیقت و معنویت عالم نیز پیوند می‌خورد و به همین تناسب، در شاکله و شخصیت شیعیان، به لحاظ نظری، فکری و رفتاری اثرگذار و متجلی ‌است و تمسک به آن، بخشی از هویت تشیع را شکل می‌دهد.در کنار جلوه و تجسم عاشورا در هویت شیعی، انعکاس و بازتاب تفکر عاشورایی را در عملکرد و کنش سیاسی شیعیان نیز می‌توان ردگیری کرد. واقعیت این است که مقاومت‌های سیاسی شیعیان در طول تاریخ همواره ملهم از حرکت امام حسین(ع) و واقعه عاشورا بوده است و یکی از شواهد این مدعا، حرکت مردم در پیروزی انقلاب اسلامی است که یکی از پایه‌های اساسی این حرکت سیاسی، مراسم و مناسک دهه محرم و واقعه عاشورا بوده ‌است و حتی خود حضرت امام خمینی(ره) ‌در حرکت سیاسی خود که مبارزه با ظلم و استبداد بود از حضرت امام حسین(ع) و واقعه عاشورا ملهم بود و این نگاه و نگرش را به بدنه جامعه هم تزریق می‌کردند. بطور کلی تشیع هر جای تاریخ که کوشیده در برابر ظلم و استبداد زمانه‌اش بایستد به امام حسین(ع)‌ و حرکت ایشان اقتدا کرده‌ است.

*مکتوب حاضر، متن ویرایش و تلخیص شده «ایران» از سخنرانی حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر حمید پارسانیا با عنوان «نقش عاشورا در فلسفه اجتماعی شیعیان» است که در سلسله‌ نشست‌های مجازی «حسینیه حکمت» به همت مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران ارائه شد.