ضرورت ورود وزارت نیرو برای پیشگیری از سیل

محمدطالب حیدری
کارشناس هواشناسی
 
دفتر کارگروه سیل به‌‌طور قانونی و اجرایی در داخل وزارت نیرو و آب‌های منطقه‌ای قرار دارد. در حال حاضر مدیریت کاهش خسارات سیل بر عهده وزارت نیرو و کارگروه تخصصی سیل و طغیان رودخانه‌هاست که در زیر مجموعه همین وزارتخانه قرار دارد اما بخش اطلاع‌رسانی و اعلام سیل را عملاً سازمان هواشناسی کشور انجام می‌دهد. 
سازمان هواشناسی کشور تنها از ظرفیت و پتانسیل بارش خبر می‌دهد و هیچ‌گونه اطلاعی از حوضه‌های آبریز و زمان تجمع روان آب در یک مقطع و تغییرات انجام گرفته در یک حوضه توسط انسان و ده‌ها موضوع دیگر مرتبط با سیل را ندارد و این در واقع وظیفه آن کارگروه ترکیبی سیل است که باید حلقه‌های مدیریتی این بحث پیچیده را تکمیل کند. در هر حال نهاد بالادستی مدیریت بحران باید این سازماندهی و کار عظیم پیشگیرانه را از سطح روستا و بخش تا سطح کشور مدیریت کند. هرچند در مرکز این مدیریت اطلاعات بسیار مهم پیش‌بینی‌های جوی است که باید فقط و فقط از سازمان هواشناسی کشور اخذ شود. زیرا در فضای مجازی گروه‌هایی به نام هواشناسی انواع اطلاعات مربوط به وضع هوا را پخش می‌کنند که بعضاً غلط و حتی گمراه کننده هستند. سازمان مدیریت بحران باید در نقش حاکمیتی خود از همه نهادها و در درجه نخست از کارگروه سیل اجرای دقیق وظایفشان را بخواهد و باید به این درک رسید که قبل از وقوع سیل است که می‌توان از بسیاری خسارات جانی و مالی پیشگیری کرد.
خسارات سیل زیاد است؛ مقصر کیست؟
سیل پدیده‌ای است عادی اما خسارات سیل در این سطحی که مشاهده می‌شود عادی نیست و حلقه مفقوده‌ای دارد، در ایران عوامل جوی نوسان زیادی دارند و بنابراین باید توجه داشت که با این طبیعت باید با شناخت و با احتیاط تعامل کرد. اینکه گاهی شنیده می‌شود که کسی به یاد ندارد که سیلی در فلان منطقه اتفاق افتاده باشد، پاسخی نمونه‌وار در عدم آگاهی از رفتار طبیعت است که حتی دامنگیر نهادهای بزرگی چون شهرداری‌ها در سیل‌هایی چون دروازه قرآن شیراز و امامزاده داوود و ده ها مورد دیگر است. تعجب آنها ناشی از این ناآگاهی است.
فقدان بانک اطلاعاتی رویدادهای بحرانی
اطلاع از امکانات خود و سوابق سیل‌های قبلی در ترکیب با هشدارهای پیش‌بینی در پیشگیری نتایج شگفتی رقم می زند و این امر شامل بیش از نود درصد نهادها و دستگاه‌های دولتی و مردمی می‌شود. مسئولین این نهادها باید سواد و توان مدیریت تبدیل اطلاعات را به اقدام‌های بهنگام پیشگیرانه داشته باشند، اما باید مدیریت بحران به مثابه یک سازمان مسئول و فرادستی نظارتی تام بر این امر داشته باشد. مشکل اصلی فعلاً درجایگاه مدیریت بحران است که وظایف حاکمیتی خود را به‌مثابه سازمان دهنده و ناظر انجام نمی‌دهد.
سیل‌های دوره گرم سال خطرناک و مخربند
سیل‌های تابستانی بر خلاف اظهارنظر برخی‌ها در کشور دارای سابقه است و سیل 4 مرداد 1366 تجریش هنوز در یاد تهران‌نشین‌های میانسال باقی است. سیل‌های مکرر مشگین شهر و سبلان، سیل نکا در 5 مرداد 1378 و سیل گلستان در 20 مرداد 1380 و سیل‌های 21 مرداد 1384شرق سنندج و سیل مرداد ماه 1333 امامزاده داوود هم از این نوع سیل‌ها هستند.
سیل‌های تابستانه دارای ویژگی‌هایی هستند که ضریب خسارات زایی آنها را به مراتب از سیل‌های دوره سرد سال بیشتر می‌کند.
1- در ماه‌های تابستان خاک از گیاه‌های بهاری به دلیل خشک شدن  یا چرای حیوانات سترده شده و لخت می‌گردد و بنابراین آب حاصل از بارش سریعاً درسطح خاک جریان می‌یابد.
2- در این دو ماه سطح خاک به دلیل تابش زیاد خورشید و یا بهره برداری‌های انسانی و حرکت دام گسسته و پودری می‌شود.
3 - در بارندگی‌های تابستانه، قطرات بارندگی معمولاً درشت‌تر از ابرهای دوره سرد سال است، بنابراین در برخورد با زمین خشک توان حمل خاک بیشتری یافته و بنابراین اندازه حرکت و توان تخریب گل و لای سیلابی ناشی از این بارندگی‌ها زیاد است.
4 - تابستان چون فصل بارندگی نیست مردم اغلب غافلگیر می‌شوند.
5 - معمول است که خیلی از گرما گریزان شهری و گردشگران و کوهنوردان، داخل دره‌ها و مسیل‌ها چادرهایشان را برپا می‌کنند و خودروهایشان را پارک می‌کنند که در سیل‌ها غافلگیر می‌شوند.
6- موانع جمع شده در آبراهه‌ها و بویژه در دهانه پل‌ها در این فصل به حداکثر خود می‌رسد و این امر در داخل شهرها عامل مهمی در خسارات جانی و مالی است.
7 - اگر حجم آب توسط مواد سیلابی مانند خاک و شن و بقایای گیاهی و غیره دو برابر شود، قدرت تخریب سیل ده‌ها برابر می‌شود و سیل در واقع توان انفجاری می‌یابد.
بنابراین به‌دلایل فوق معمولاً خسارات بارندگی‌های تابستانه زیاد است و طبیعتاً هرگونه تلاشی برای کاهش خسارات این‌گونه سیل‌ها دارای ارزش فراوانی است.
اطلاع‌رسانی بهنگام به مردم عامل مهم در کاهش خسارات سیل
اقداماتی ساده و کم‌خرج می‌تواند نتایج شگفت به بار آورد. مثلاً باید به مردم اعلام کرد که به محض مشاهده ابرهای سیاه در بعد از ظهرهای تابستان حتی‌المقدور باید از مسیر سیل‌های احتمالی دور گشته و پناهی را برای خود و اموال و احشام خود بجویند، بنابراین هرچند نمی‌توان مانع وقوع سیل شد اما می‌توان خسارات آن را کاهش داد. تشکیل جلسات مدیریت‌های بحران قبل از وقوع سیل بر اساس اطلاعات پیش‌بینی هواشناسی و تقسیم وظایف دستگاه‌های مردمی و دولتی و پاسخگو کردن آنها در قبال چگونگی انجام وظایفشان دارای اهمیت است.
امروزه با یک پیامک ساده می‌توان میلیون‌ها نفر را از خطر آگاه کرد و این آگاهی پاشنه آشیل خسارات جانی و مالی است. چون هیچ انسانی در صورت اطلاع، در حفظ جان خود کوتاهی نمی‌کند.
نتیجه‌گیری:
بنابراین علاج واقعه را پیش از وقوع باید کرد. باید هشدارهای علمی هواشناسی از طریق تعامل سریع و بهنگام پیش از وقوع سیل به اقدامات اجرایی و عملی پیشگیرانه تبدیل شود، والا آگاهی و اطلاع بخودی خود فاقد ارزش است. به قول سعدی شیرین سخن: سیل چو گرفت، سد نشاید ساخت.