عشق و عقل در مکتب عاشورا

دکتر غلامحسین ابراهیمی دینانی
استاد فلسفه‌اسلامی

1. عشق و عقل از ویژگی‌های انسان است. عشق والاترین درجه محبت است و تنها انسان است که در این عالم عاشق می‌شود. کلمه عشق در قرآن کریم به کار نرفته ‌است و خداوند هم نه عاشق که «محب» معرفی و توصیف شده ‌است. در طول تاریخ همواره عرفا و شاعران می‌پنداشتند که بین عقل و عشق تنازع وجود دارد‌. اما واقعیت این است که آن عقلی که با عشق در تنازع است «عقل دنیوی» و عقل کاسبکارانه است. در حالی که «عقل رحمانی» با عشق در اتحاد است، چرا که مبدأ عشق و عقل یک چیز و آن «قوه ناطقه انسان» است. در واقع، نفس ناطقه در عین وحدت و یگانگی، در پدیده «عقل» و «عشق» دو جلوه مشعشع و عالی دارد. بنابراین، نمی‌توان از تنازع و بیگانگی عقل و عشق سخن گفت و اگر گاهی از تنازع میان این دو سخنی به میان می‌آید، مقصود اختلاف و تنازع عشق با «عقل دنیوی» است که فقط به منافع این دنیایی می‌اندیشد.
2. جمع عقل و عشق در مکتب امام حسین(ع) متجلی می‌شود. حضرت امام حسین(ع) در برابر دشمنانش با عقل و عشق ایستادگی کرد و در این راه، نه تنها خود که همه اصحاب و یارانش شهید شدند. این واقعه، اوج فداکاری امام حسین(ع) را گواهی می‌دهد. ایشان عاشقانه‌ جهاد کردند و عشق ایشان عین عقل ایشان بود. در واقع در سیره و سیاست حسینی، همراهی و اتحاد عقل و عشق به کمال رسید. از آنجایی که امام حسین(ع) از اولیای خداوند است و اولیا، انسان‌های کاملی هستند که صفات جمالی و کمالی در آنان به فعلیت رسیده‌ است. تکامل عشق و عقل مخصوص انبیا و اولیا است که در کمتر انسانی تحقق می‌یابد. تکامل و همراهی عشق و عقل را به عینه می‌توان در مکتب عاشورا دید.
رویارویی حق و باطل از دیگر منازعات این عالم ‌است و از برجسته‌ترین شواهد این مدعا، منازعات بین انبیا و مخالفان آنان در طول تاریخ بوده ‌است. تنازع میان حق و باطل‌ در صحرای کربلا به تمامه و در کمال خود به ظهور می‌رسد‌.
3. اما افعال حضرت امام حسین(ع) را چگونه می‌توان با ارجاع به حکمت فهم کرد؟ در مقام پاسخ به این پرسش باید گفت وقتی معتقدیم که حضرت امام حسین(ع) صاحب «کمال عقل» است و کمال عقل، عین حکمت است بنابراین «حکیم» کسی است که عقلانی عمل می‌کند و «حکمت» اجرای احکام عقل است.‌ به این اعتبار، حضرت امام حسین(ع) با عقل کامل در برابر باطل ایستاد و مجرای تجلی حکمت همان صحرای کربلا است. حکمت همیشه در جست‌وجوی حقیقت است و حکیم کسی است که در جست‌وجوی حقیقت برمی‌آید. بر این اساس است که واقعه عاشورا را در اوج حکمت و زیبایی معنوی می‌دانیم.‌ «زیبایی معنوی» همان حقیقت است و همان فعلی است که حضرت امام حسین(ع) در واقعه کربلا رقم زد.
*مکتوب حاضر، متن ویرایش و تلخیص شده «ایران» از سخنرانی دکترغلامحسین ابراهیمی دینانی با عنوان «عشق و عقل در مکتب عاشورا» است که در سلسله ‌نشست‌‌های «حسینیه حکمت» در محل مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران به صورت مجازی ارائه شد.