خفتگان قلعه اولتان، وارثان فرهنگ قفقازیان

 شهلا منصوریه: تعدادی تابوت چوبی دوره اسلامی در منطقه تاریخی اولتان پارس‌آباد اردبیل کشف شده که باستان‌شناسان احتمال می‌دهند این تدفین‌ها تحت تأثیر فرهنگ قفقاز انجام شده باشد. گورهایی که دارای تدفین‌های غیرمتعارف در دوره خود هستند. کارشناسان و باستان‌شناسان احتمال می‌دهند این گورستان باستانی که طی عملیات راهسازی و چهار بانده کردن محور ارتباطی پارس آباد مغان - سربند در محدوده روستای اولتان، نمایان شد در محدوده تاریخی قرن 4 تا 7 هجری قمری بوده است.
منطقه سرسبز و کوهستانی اردبیل که در محاصره رودهای خروشان ارس، قزل اوزن و قره‌سو قرار دارد، از گذشته‌های دور یکی از اماکن حیات بشری محسوب می‌‌شده که همواره مورد توجه حکومت‌ها و محل استقرار دولت‌های مختلف بوده است.
روح‌الله مــحمـــدی کـــــه رئیــــس گــــروه باستان‌‌شناسی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اردبیل است، به روزنامه ایران می‌گوید: مطالعات باستان‌‌شناسی اولتان قالاسی (قلعه اولتان) از نیمه دوم شهریور آغاز شده و تا 18 آبان ماه کاوش‌ها ادامه خواهد داشت. به گفته وی، شهر اولتان، شهری تاریخی است که از دوره اشکانی شکل گرفته و تا زمان مغول برپا بوده و کم‌کم ارزش و اهمیت خود را از دست داده و متروکه شده است.
به گفته این فعال میراث فرهنگی، گورهایی که تاکنون کشف شده، مربوط به دوره‌های اشکانی و اسلامی است و با توجه به تعداد زیاد آنها باید مطالعات و بررسی بیشتری در منطقه صورت گیرد. دوره اسلامی شامل سه دوره، اوایل اسلام، دوره سلجوقی و احتمالاً دوره ایلخانی به عنوان دوره سوم هم مورد استفاده بوده است. همچنین برای بررسی و مطالعات تکمیلی همچنان در حال کاوش هستیم.
آنگونه که محمدی می‌گوید، گورهای به دست آمده از گورستان قلعه اولتان پارس‌‌آباد، نسبت به گورهای ادوار اسلامی متمایز است. وی افزود: ابتدا گمان می‌کردیم که این تابوت‌ها متعلق به دوره قبل از اسلام باشد، ولی جهت و روش تدفین‌ها (رو به قبله و سمت راست) این گمانه‌زنی را به دوره اسلامی منتج کرد. در تابوت‌های مربوط به دوره اسلامی بجز فرد متوفی چیزی وجود ندارد. شیوه و جهت دفن افراد متوفی در دوره اسلامی مشخص است؛بدین صورت که فرد متوفی را در گودالی رو به قبله با کفن به پهلوی راست دفن می‌کنند. در بعضی از دوره‌ها مثل سلجوقی و ایلخانی به ندرت انگشتر متوفی هم یافت می‌شود، اما هرگز تابوت مرسوم نبوده است ولی در کاوش‌های اخیر افراد متوفی داخل تابوت بوده‌اند.
 
تبادل فرهنگی با قفقاز
گورستان قلعه اولتان پارس‌آباد به دلیل قرار گرفتن در محدوده شهر تاریخی اولتان و ارتباط با فرهنگ قفقاز به یکی از میراث‌های بزرگ فرهنگی تبدیل شده است. تیمی که آن را روح‌الله محمدی هدایت می‌‌کند، تعدادی قبور یافته‌اند که داخل تابوت چوبی است که به دوره اسلامی مربوط می‌شود. سرپرست تیم کاوش درخصوص جنس تابوت‌ها می‌گوید: تابوت‌ها از جنس چوب هستند اما نوع چوب‌ها هنوز به‌طور قطعی مشخص نیست. در حال بررسی نوع درختی هستیم که از چوب آن استفاده شده است. به دلیل پوسیدگی نمی‌توانیم تشخیص بدهیم که از چه درختی استفاده می‌کرده‌اند اما به احتمال زیاد چوب درختان منطقه مثل درخت تبریزی بوده است که از ماندگاری و استحکام بالاتری برخوردار بوده‌اند.
او در پاسخ به این سؤال که آیا این تابوت‌ها ویژگی تاریخی منطقه را مشخص می‌کند؟ می‌گوید: در حال مطالعه روی این موضوع هستیم. تدفین با تابوت در دوره اسلامی رایج نبوده و با توجه به اینکه تدفین‌ها رو به قبله است، این احتمال را می‌دهیم که این تدفین‌ها تحت تأثیر فرهنگ و سنت قفقازی انجام شده است. البته این امر نیازمند تحقیقات و مطالعات بیشتر است.
رئیس گروه باستان‌‌شناسی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اردبیل در ادامه می‌گوید: در دوره اشکانی نیز تدفین شدگانی با تابوت یافت شده است، اما جنس تابوت سفال یا فلز بوده و به دلیل پوسیدگی چوب هرگز از تابوت چوبی استفاده نمی‌شده است. همچنین تدفین‌های دوره اشکانی این منطقه چاله‌ای و بدون تابوت است. به همین دلیل درحال مطالعه درخصوص فرهنگ و سنت این نوع تدفین هستیم. این احتمال وجود دارد که تحت تأثیر سنت قفقازی شکل گرفته است.
 
ابعاد گورستان
به نظر می‌رسد گورستان اولتان که در بخش جنوبی اولتان واقع شده، حدود سه هکتار وسعت داشته باشد. طبق پیش‌بینی کارشناسان، احتمال وجود چند گورستان دیگر در این محوطه وجود دارد. گورهای کشف شده این گورستان در بخش مرکزی واقع شده که قدمت آنها به دو دوره مختلف اشکانی و اسلامی می‌رسد. به دلیل ساخت و سازهایی مثل لوله‌کشی گاز، احداث کانال کارخانه قند، برق و... بخش‌هایی از این گورستان تخریب شده و بخش شمالی این گورستان هم زیر راه پارس‌آباد اردبیل واقع شده است.
از کشفیات خاص این گورستان شمشیر با غلاف آهنی است، زیرا غلاف‌های به‌دست آمده تا این زمان، مفرغی بوده است. سرپیکان‌های آهنی، شمشیر، غلاف شمشیر، اشیای آهنی، مفرغی و سفالی، مهره‌‌های سفالی، عقیق، فریت و… از دیگر اشیایی هستند که در این گورستان به دست آمده است. مهره‌های سفالی در قبور بانوان و قبور مردان وجود داشته اما دگمه‌های مفرغی، عقیق و فریت مختص قبور بانوان است و تنها در زیورآلات آنها به کار می‌رفته است.
به گفته رئیس گروه باستان‌شناسان اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اردبیل، شهر تاریخی اولتان در دوره ایلخانی شکل گرفته و حدود 700 سال قدمت داشته است. بر اساس شواهد موجود به نظر می‌رسد این شهر، همان شهر ورثان، در کنار رود ارس باشد که اوج رونق آن تا دوره سلجوقی بوده و کم‌کم اهمیت خود را از دست می‌دهد. ورثان(اولتان قالاسی) در مسیر جاده تاریخی «قفقاز یولی» (راه قفقاز) واقع شده و در دوره ساسانی، اوایل اسلام و [بعدتر] سلجوقی مهمترین شهر دشت مغان محسوب می‌شده است. این شهر از طریق پلی با شهرهای برذعه و بیلقان ارتباط داشت و جاده تاریخی قفقاز یولی- میانه را از طریق اردبیل، ارشق، برزند با بروان به ورثان مرتبط می‌ساخته است.