هدایت عملی؛ سر فصل اقدامات امام حسن عسکری(ع)

اسماعیل علوی
دبیر گروه پایداری

​​​​​​​امروز- هشتم ربیع الثانی – مصادف با سالروز ولادت امام حسن عسکری(ع) یازدهمین خورشید فروزان هدایت از خاندان رسول گرامی اسلام(ص) است. امام همامی که دارای صفات اخلاقی والا و یکی از الگوهای عینی هدایت بود. برخورد امام حسن عسکری(ع) با دوست و دشمن همواره آمیخته با مکارم اخلاقی و رفتارش با آحاد جامعه یکی از بارزترین جلوه‌های شریعت اسلامی بود، تا آنجا که از سلوک آن حضرت(ع) به عنوان ساختار برنامه‌ای مؤثر در هدایت جامعه یاد می‌‌شود. هدایت به عنوان مهم‌ترین رکن مکاتب الهی، عنصر جهت دهنده حرکت آدمی به سوی کمال مطلوب است. حیات بشر با عنصر هدایت آغاز و بعثت انبیای الهی نیز دروازه گسترده معارفی به شمار می‌‌روند که حرکت به سوی کمال انسانی را تسهیل نموده و می‌نمایند. قرآن کریم به صراحت بیان می‌‌دارد که دوران مختلف حیات بشر با پدیده هدایت همراه بوده و فرستادگان الهی سعی بلیغی را صرف هدایت جوامع در جهت زندگی برتر و انسانیتی کامل‌تر نموده‌اند. بدین ترتیب حکمت و رحمت الهی به فرستادن پیامبرانی تعلق گرفته است که برنامه‌های هدایتگرانه داشتند و بشریت را از وادی غریزه به ساحت عقل و از منطق نزاع و کشمکش که بنیانش غریزه و زور بود به منطق قانونمندی سوق دادند. هدایت معنوی عرصه‌هایی نو در برابر اندیشه انسانی گشوده است تا دریافت‌های فکر و عقل آدمی، با ایمان معنوی درآمیخته و در رفتارها ظهور و بروز یابند. ارمغان هدایت برای آدمی طرح پیوندی فراتراز پیوند خونی و زیستی و برخاسته از اعتقاد است. به همین دلیل روابط انسانی را دگرگون ساخته و از روابط مادی به روابط معنوی ارتقا می‌‌دهد. حضرت علی (ع) در این ارتباط می‌‌گوید: «درخشش نبوت و پیاپی بودن آن در گذر زمان محور تاریخ انسان و حرکت وی به سوی کمال به شمار می‌‌آید.» (نهج‌البلاغه خطبه یکم)
تعالیم الهی که در بستر رسالت انبیا پدید آمده و هدایت سرفصل آن تعالیم محسوب می‌‌شود، نسخه شفابخش گرفتاری‌های فردی و اجتماعی بوده و به زندگی بشر جهت ومعنا می‌‌بخشد. جملگی این تعالیم در اصل با پی‌ریزی برنامه‌هایی زندگی ساز، ابعاد و زوایای کمال انسانی را مد نظر داشته وراه رسیدن به زندگی سعادتمندانه را می‌شناساند. از آنجایی که سرشت رخدادهای تاریخی تحریف در طول اعصار و زمانه بوده و ابرهای تیره بتدریج بر اصالت و حقیقت آن سایه می‌‌افکند، ارسال رسل با آیینی جامع‌تر استمرار یافته است. تا اینکه نوبت به خاتم آنان، حضرت محمد بن عبدالله(ص) رسول گرامی اسلام می‌‌رسد. رسالت اسلامی به پی‌ریزی اصولی غیر قابل تغییر که اندیشه انسان توان پا فراتر نهادن از آن‌ها را ندارد، پرداخته که این اصول در زمره حقایق ثابت و روشنی قرار دارند و شک و تردید بدان‌ها راه ندارد.
این اصول برنامه‌های کلی و احکام اساسی زندگی ساز را که گنجایشی فراتر از جهان ماده دارند تشکیل می‌‌دهند و هر یک به ریشه‌های درونی و فطری انسان بازمی‌گردند. براین اساس آدمی در برابر آن‌ها موضعی مناسب و درخور برگزیده و در عمل نیز میان طهارت ذاتی انسان و فتنه انگیزی فاصله ایجاد کرده و با بروز جوهره آدمی، کرانه‌های روح آدمی را به روی آفاق اندیشه می‌‌گشاید. بدین ترتیب است که انسان تراز اسلام، عینیت می‌‌یابد و در پرتو عقل به پروردگار خویش ایمان آورده و در پی انحراف برنخواهد آمد، زیرا از موضعی حکیمانه به دستیابی حقیقت اقدام کرده و به موفقیت نایل شده و در عرصه تاریخ که عرصه درهم آمیختگی حق و باطل است قادر به تشخیص حق از باطل در هر شرایط خواهد بود.
اصول ثابت هدایت که دلایل عقلی و مستندات نقلی آن را تأیید می‌‌کند، خاستگاه هرگونه هدایت مادی و معنوی و منطبق‌سازی زندگی با واقعیت‌های موجود برپایه رشد و تعالی انسان است که با سیره امام حسن عسکری نیز همخوانی دارد، چراکه اساس شخصیت آن حضرت (ص) دارای ویژگی‌های خاصی بود که وی را شایسته گزینش از جانب پروردگار هستی قرار داد. این ویژگی‌ها عبارتند از کمال، عقل و خرد، تقوی، شکیبایی در راه رسیدن به اهداف مطلوب و بندگی کامل خدا که با بینش و آگاهی همراه بود.
یکی از امتیازات امام حسن عسکری(ع) آن است که با رفتار خود و در عمل به کار هدایتگری می‌‌پرداخت. شیخ مفید به نقل از منابع خود می‌‌نویسد: «زمانی که ابومحمد(ع) زندانی بود، عباسیان نزد صالح بن وصیف آمدند و گفتند بر او سخت بگیر! صالح گفت: چگونه چنین کنم! من دو نفر از بدترین انسان‌ها را که می‌‌شناختم، مأمور او کردم، ولی آن دو حالا به عبادت و روزه روی آورده‌اند و در حدی عالی به آن پایبندند. صالح دستور داد آن دو را حاضر کنند و آن گاه پرسید: وای بر شما! چرا با این مرد چنین مهربانانه رفتار می‌‌کنید؟! گفتند« او مردی است که روزها را روزه می‌‌گیرد و تمام شب را به‌عبادت می‌‌گذراند! و ساکت است و عبادت می‌‌کند و هر لحظه به او می‌‌نگریم، لرزه به اندام‌مان می‌‌افتد.» عباسیان وقتی این سخنان را شنیدند، ناامید شدند و بازگشتند.
امام حسن عسکری (ع)  در هدایتگری به دلیل محصور بودن در منطقه‌ای نظامی‌نشین، با مشکلات بسیاری رویارو بود. از این رو، وظیفه هدایتگری را با ابزارها و شیوه‌های بسیار متنوع که متناسب با شرایط عصر و زمان بود، به پیش می‌‌برد.