زخم حاشیه‌نشینی بر چهره بجنورد

ایران واشقانی فراهانی
خبرنگار

بر اساس  آمار رسمی استانداری خراسان شمالی، ۳۰ درصد از مردم بجنورد در مناطق حاشیه‌ای سکونت دارند. این پدیده آسیب‌زا که محصول مهاجرت روستاییان و تنگناهای اقتصادی است، چهره این استان را مخدوش کرده است. بجنورد در بین دیگر شهرستان‌های این استان، شرایط بدتری دارد و تمرکز بیش از ۷۰ هزار نفر از شهروندان در ۲۶ منطقه کم‌برخوردار با کمترین سهم رفاه شهری، معضل را پیچیده‌تر کرده است.
به گفته مدیرکل دفتر امور اجتماعی و فرهنگی استانداری خراسان شمالی، آمار رسمی حکایت از آن دارد که ۷۱۴ هکتار سکونتگاه غیررسمی و ۵۹۰ هکتار بافت فرسوده شهری در این استان وجود دارد. ساکنان این مناطق که از توسعه نامتعادل و توزیع نابرابر خدمات در رنج هستنند، حاصل کوچ و مهاجرت‌های گروهی از روستاهایی با امکانات کم و بیکاری هستند که به امید روزهای بهتر به حاشیه مرکزی‌ترین شهر این استان کشانده شده‌اند.
 مهاجرت‌های گروهی موجب شکل‌گیری این محله‌ها شده است
حمیدرضا خاکشور با اشاره به اینکه سه شهر بجنورد، شیروان و اسفراین بیشترین جمعیت حاشیه‌نشین را در این استان دارند، گفت: بر اساس آمار رسمی، جمعیت بجنورد در حدود 229 هزار نفر است که ۷۰ هزار و ۳۲۱ نفر در مناطق حاشیه‌نشین سکونت دارند. شیروان 82 هزار و 689 نفر جمعیت دارد که نسبت به 1217 هکتار مساحت، حدود 18 درصد از مردمانش حاشیه‌نشین هستند. حدود 60 هزار نفر از جمعیت اسفراین نیز در مناطق حاشیه‌نشین سکونت دارند. جمعیت حاشیه‌نشین خراسان شمالی در 36 محله سکونت دارند که از مجموع این تعداد 26 محله در بجنورد، 4 محله در شیروان و ۶ محله در اسفراین به عنوان محله‌های کم‌برخوردار شناسایی شده‌اند. جمعیت حاشیه‌نشین در این مناطق، در خانوارهایی هستند که اغلب به شکل گروهی و طایفه‌ای از روستاها و حتی استان‌های دیگر به این محلات مهاجرت کرده‌اند.
وی با بیان اینکه خاستگاه آسیب‌های اجتماعی، حاشیه‌نشینی است، افزود: متأسفانه خراسان شمالی در بحث طلاق و اعتیاد در رتبه‌های بالای کشوری قرار دارد و فروش مواد مخدر را در حاشیه‌ها شاهد هستیم. بعد از معضل اعتیاد، سرقت و فروش کالای مسروقه یا قاچاق بیشترین فراوانی را در این مناطق دارد. در دهه گذشته امکانات و اعتبار ویژه‌ای برای خراسان شمالی دیده نشد و شاخص دوم فلاکت کشوری بودیم. اما در 10 ماه گذشته بویژه درسال 1401، در 9 محور طرح‌هایی به سازمان امور اجتماعی کشور ارائه شده و منتظر جذب اعتبار از سوی سازمان برنامه‌ و بودجه کشور هستیم.
مدیرکل دفتر امور اجتماعی و فرهنگی استانداری خراسان شمالی عدم بضاعت مالی و ساخت‌و‌سازهای غیرمجاز را از عوامل اصلی شکل‌گیری سکونتگاه‌های غیررسمی برشمرد و گفت: متأسفانه در بررسی پدیده حاشیه‌نشینی، شهرداری‌ها نقش مؤثری دارند و باید از ساخت‌وسازهای غیرمجاز جلوگیری کرد. اکثر پژوهشگران به این باور رسیده‌اند که حاشیه‌نشینی از آسیب‌های مهاجرت به شهرها است و قوانین شهرداری باید به گونه‌ای باشد که کنترل بر حاشیه و پیرامون شهر داشته باشد. نبود نظارت از سوی شهرداری‌ها، ساختار شهری را به سمت ساخت‌و‌سازهای غیرمجاز و ایجاد سکونتگاه‌های غیررسمی سوق می‌دهد. تورم و بیکاری نیز از دیگر عوامل مؤثر بر این پدیده است که روستاییان و مهاجران را به نزدیکی شهرها می‌آورد. روستاها دیگر زنده و پویا نیستند و روستایی‌ها به ناچار به سمت شهرها می‌آیند. شغل‌های روستایی فصلی است و پاسخگوی نیازها و هزینه‌های زندگی روستانشینان نیست. بنابراین در نخستین گام، درک خواسته‌های حاشیه‌نشینان که بیشترشان روستایی هستند، می‌تواند به واکاوی این معضل کمک اساسی کند. اگر بتوانیم جهت بازساخت اجتماعی این گروه اقدامات کارشناسی شده را اجرا کنیم، مثلاً توسعه مشاغل روستایی یا ساخت‌وساز مسکن مبتنی بر امکانات شهری و زیرساخت‌هایی نظیر فاضلاب و راه‌های روستایی باشد، مهاجرت معکوس شکل خواهد گرفت. از سوی دیگر بیشترین دغدغه این مهاجران، شغل است که افراد یک فامیل یا طایفه هم‌زبان را به صورت گروهی به سمت شهرها و کلانشهرها می‌کشاند.
 توجه دولت به مناطق کم‌برخوردار
حمیدرضا خاکشور بر تأکید و توجه دولت به مناطق کم‌برخوردار اشاره کرد و گفت: رفع مشکلات و چالش‌های سکونتگاه‌های غیررسمی در اولویت کاری دولت قرار دارد که طرح «توانمندسازی و اجتماع‌محور محلات کم‌برخوردار» همزمان با کشور در حال اجرا است و کمیته امداد امام خمینی(ره)، بهزیستی، هلال‌احمر و ستاد اجرایی فرمان امام (ره) با محوریت دفتر امور اجتماعی و فرهنگی استانداری خراسان شمالی مشارکت دارند. این طرح به صورت پایلوت در محله حاشیه‌نشین «صادقیه» بجنورد اجرا می‌شود که برای کنترل و کاهش آسیب‌های اجتماعی، ۹ آسیب از جمله کنترل و کاهش طلاق و اعتیاد، کاهش خودکشی، توسعه اجتماعی، نشاط و سلامت اجتماعی، کودکان کار و خیابان، آموزش مهارت‌های زندگی، کنترل و کاهش خشونت و نزاع را بررسی می‌کند و ضمن اقدامات کالبدی، با همفکری افراد دغدغه‌مند، معتمد و «شهردار محله»‌ها، دوره‌های آموزشی برای آشنایی با سبک زندگی ایرانی- اسلامی برگزار کرده‌ایم تا در کنار همدیگر یک همگرایی ایجاد شود. همچنین با صدور مجوز برای بیش از 100 تشکل و سازمان مردم‌نهاد هر ماه شورای توسعه و حمایت از تشکل‌های مردمی تشکیل می‌شود. این تشکل‌ها در زمینه‌های مختلف اجتماعی، فرهنگی و زیست‌محیطی فعالیت می‌کنند.
مدیر کل دفتر امور اجتماعی و فرهنگی استانداری خراسان شمالی با تکذیب اینکه گفته می‌شود در برخی محله‌ها و مناطق بجنورد، محرومیت ۱۰۰ درصدی در حوزه شهری وجود دارد، افزود: محله جوادیه در بجنورد جزو بیشترین حاشیه‌نشینی است اما حتی کوچه‌های فرعی آن نیز آسفالت شده است و امکانات زیرساختی دارد، اما ساختارمند نیست و باید بازسازی شهری انجام دهیم.
 خراسان شمالی رتبه دوم شاخص فقر و‌فلاکت در کشور
تورم خوراکی‌ها و مسکن در استان خراسان شمالی در سال 1399 و 1400 تا رقم 60 درصد هم رسید و بر این اساس استان خراسان شمالی رتبه نخست کشور را در بسیاری از شاخص‌های تورمی در کشور دارد. از سوی دیگر رتبه فقر مطلق در استان خراسان شمالی نیز عدد 2 در کشور است که این رقم در کنار وضعیت تورم، شاخص فلاکت استان را به رتبه دوم کشور رسانده است.خراسان شمالی در شاخص بیکاری نیز در تابستان گذشته با عدد 11.4 درصد، یکی از استان‌های مشکل‌دار کشور بوده که این عامل نیز بر وضعیت بغرنج فلاکت استان افزوده است.نماینده مردم بجنورد در مجلس شورای اسلامی در این مورد می‌گوید: متأسفانه با وجود پرکار بودن خراسان شمالی در حوزه کشاورزی و دامداری اما این موضوع بسیار سنتی، پرهزینه و کم‌درآمد است.
محمد وحیدی افزود: متأسفانه خراسان شمالی در شاخص فقر و فلاکت قبل از سیستان و بلوچستان در رتبه نامناسبی قرار دارد. همچنین خراسان شمالی در شاخص رفاه، تأمین اجتماعی و امید به زندگی یک سال و نیم از کشور عقب‌تر است.
 ساماندهی کودکان کار و خیابان
کودکان کار و خیابان که حاصل فقر و حاشیه‌نشینی هستند، در مرکز خراسان شمالی دیده می‌شوند و منابع غیررسمی از وجود 900 کودک کار حکایت دارد.
 مدیر کل دفتر امور اجتماعی و فرهنگی استانداری خراسان شمالی با اشاره به اهمیت سرنوشت کودکان کار و خیابان در این استان، گفت: ساماندهی و توانمندسازی کودکان زیر 15 سال که شناسایی و تقویم شده است، به طور ویژه‌ای در دستور کار قرار دارد. در این بحث با سه گروه کودکان بی‌سرپرست، بدسرپرست و دارای اعتیاد مواجه هستیم. برخی از این کودکان در کنار خانواده زندگی می‌کنند که به دلیل فقر ناچار به سمت کار در خیابان کشیده می‌شوند. با شناسایی این کودکان و همکاری آموزش و پرورش، برای ادامه تحصیل معرفی می‌شوند و در زمینه معیشتی نیز گروهی که دارای معلولیت یا بیماری هستند، به بهزیستی معرفی می‌شوند و گروهی که بی‌بضاعت و سالم هستند، تحت پوشش کمیته امداد قرار می‌گیرند. این کودکان رها نمی‌شوند.وی ادامه داد: کودکان کمتر از 15 یا 18 سال دارای اعتیاد به مراکزی معرفی می‌شوند که مدیریتش با بهزیستی است. همچنین کودکان کار بی‌سرپرست توسط دستگاه قضایی به «مرکز نگهداری احسان» با مدیریت شهری فرستاده می‌شوند.