منوی گازی ایران برای پاکستان؛ گاز را بگیر یا بپرداز!

گروه اقتصادی/  وزیر نفت پنجشنبه هفته گذشته به‌صورت تلفنی با معاون نخست‌وزیر روسیه و وزیر مشاور نفت پاکستان گفت‌وگو کرد. در این گفت‌و‌گو، موضوعات همکاری‌های فی‌مابین پیگیری شد که یکی از موارد آن، بحث صادرات گاز ایران به پاکستان است. پاکستان در بحران شدید گازی است و حتی شرایطی به مراتب سخت‌تر از اروپا دارد.
اخیراً روزنامه پاکستانی اکسپرس تریبیون در گزارشی نوشته بود که «وزیر دولت در یک ماه گذشته برای مقابله با کمبود فلج کننده گاز در پاکستان به کشورهای مختلف سفر کرده است. علاوه بر آن نامه‌های متعددی به روسیه و سایر کشورها برای کاهش بحران انرژی پاکستان نوشته شده است. حتی قرار است که وزیر دولت پاکستان برای حل این مسأله عازم قزاقستان شود.»
اما این روزنامه در مورد واردات گاز از ایران که در این زمینه قرارداد دارد، به نقل از «مصدق مسعود ملک» وزیر مشاور امور نفت پاکستان عنوان کرد: «دولت پاکستان برای غلبه بر بحران گازی خود تمایلی به خرید گاز از ایران ندارد و از تحریم‌های غربی می‌ترسد، اما به جای آن آماده است خط لوله تاپی را ادامه دهد.»
لوله انتقال گاز ترکمنستان به افغانستان، پاکستان و هند موسوم به TAPI خطی است که از افغانستان عبور می‌کند و به گفته وزیر مشاور امور نفت پاکستان «مشکل اساسی در آنجا امنیت خط است. ضمن آن‌که برای حفاظت از خط لوله تاپی مبلغ هنگفتی به‌عنوان هزینه ترانزیت باید به افغانستان داده شود.»
اجرای پروژه ۱۱۰۰ مایلی و ۱۰ میلیارد دلاری «تاپی» در 13 دسامبر 2015 از ترکمنستان آغاز شده است. این خط که برای قراردادی به مدت 30 سال و انتقال سالانه 33 میلیارد متر مکعب گاز طبیعی طراحی شده بود، انتظار می‌رفت در سال 2021 عملیات بهره‌برداری آن آغاز شود، اما پروژه بارها متوقف شد و هنوز هم به نتیجه نرسیده است. همچنین دلایل متعددی مانع از اجرای این طرح شده که مهم‌ترین آن ناامنی خط لوله در خاک افغانستان بوده است.
کارشناسان بر این باورند که پاکستان با تکرار این موضوع که می‌خواهد خط لوله تاپی را جایگزین خط لوله IP (ایران به پاکستان) کند؛ به‌دنبال سنجش شرایط است و جریمه توقف اجرای قرارداد گازی با ایران و همین‌طور راهکارهای دریافت گاز از ایران را - بدون آن‌که با تحریم‌های بین‌المللی مواجه شود- می‌داند. همان‌طور که ترکیه و عراق در حال خرید گاز از ایران هستند.

بند مهم قرارداد ایران و پاکستان
قرارداد ایران و پاکستان از نوع take or pay (بگیر و بپرداز) است. به این معنی که پاکستان اگر گاز ایران را تحویل نگیرد باید بر اساس قرارداد به ایران پرداخت داشته باشد. در این باره محمدصادق جوکار، رئیس مؤسسه مطالعات بین‌المللی انرژی می‌گوید: «وجود تحریم بهانه است. اساساً تحریم‌ها برای این موضوع پاکستان جز توجیه برای عدم اجرای آن هیچ کارکردی نداشته است. یک دلیل این‌که، ما در اوج تحریم‌ها این قرارداد را منعقد کردیم. قرارداد اواخر سال 2012 منعقد شد و قرار بود اول ژانویه 2015 گاز به پاکستان ارسال شود. تحریم‌هایی مانند مجوز دفاع ملی سال مالی 2012 (از ژانویه 2012 اجرایی شد) یا تحریم امریکایی CISADA (سال 2010) و تحریم‌های اتحادیه اروپا (مهم‌ترین آن ژوئیه 2012 اجرایی شد) وجود داشتند و پاکستان با اطلاع از این تحریم‌ها با ایران قرارداد بست. یعنی با همه این بحران‌های تحریمی از اواخر سال ۲۰۱۲ و با علم به اینکه ایران تحریم است، اما برای 3 سال بعد می‌خواهد از ایران گاز بگیرد، پاکستان با ایران قرارداد بست، لذا تحریم بهانه است.»
او در گفت‌و‌گو با «ایران» اظهار می‌کند: «پاکستان در شرایط تحریم، قرارداد take or pay با ایران منعقد کرده است.بنابراین، ایران می‌تواند در صورت انجام یک سری اقدامات از پاکستان جریمه دریافت کند. خط لوله که به مرز برسد، پاکستان در همین شرایط تحریم مجبور است 2 کار انجام دهد؛ یا مانند ترکیه و عراق برود از امریکا مجوز معافیت تحریمی برای واردات گاز ایران را بگیرد یا گاز را نگیرد و جریمه‌اش را بپردازد. لذا در مورد آسیب‌شناسی پاکستان وقتی صحبت می‌کنیم، این گزاره غلطی است که تحریم مانع صادرات گاز ایران به پاکستان شده است.»

بحران گاز پاکستان
کارشناسان می‌گویند که در شرایط فعلی پاکستان از نظر اقتصادی تحت فشار داخلی است و حتی یکی از دلایلی که عمران‌خان، نخست‌وزیر پیشین پاکستان کنار گذاشته شد، ناتوانی در تأمین کالاهای حیاتی از جمله انرژی بود. در چنین شرایطی پاکستان نمی‌تواند مانند دوران همه‌گیری کرونا و افت قیمت گاز، بازهم ال‌ان‌جی وارد کند. از این‌رو این کشور اکنون با بحران گاز مواجه است.
پاکستان بویژه در دوره همه‌گیری کرونا که صرفه اقتصادی داشت به‌دنبال عرضه ال ان جی رفت. سودانگاری پاکستان و غیرامنیتی فکر کردن این کشور در شرایط کرونا الان گریبانگیرش شده به طوری که در حال حاضر در حال سرکوب روند مصرفی انرژی در کشور خود است. همچنین به علت گرانی گاز مدتی است که مجبور شده برخی از نیروگاه‌های خود را با واردات نفت کوره تأمین سوخت کند. البته ارزان نیست اما شرایط تأمین آن راحت‌تر از گاز است. از این روست که کارشناسان می‌گویند اکنون واردات 8 تا 10 میلیارد مترمکعب گاز از ایران برای پاکستان توجیه دارد. ضمن آن‌که در واردات گاز از ایران، نیاز به پرداخت هزینه ترانزیت به کشور ثالث نیست.

چرایی مذاکرات بین ایران- روسیه - پاکستان
روسیه در شرایطی که میزان گاز ارسالی خود را به اروپا حدود 70 میلیارد مترمکعب در سال کاهش داده، به‌دنبال خریداران جدید است. یکی از راهکارها این است که به ایران گاز صادر کند و ایران به واسطه واردات این گاز (تا زمانی که تراز تولید و مصرف گاز در ایران مثبت نشده) برخی قراردادهای موجود را اجرا یا تقویت کند که قرارداد پاکستان یکی از این موارد است، لذا روسیه حتی حاضر است برای اجرای این قرارداد واسطه شود. از این رو، بخشی از مذاکرات جواد اوجی وزیر نفت در روز پنجشنبه با الکساندر نواک، معاون نخست‌وزیر روسیه و مصدق مسعودملک، وزیر مشاور امور نفت پاکستان به محورهای همکاری دوجانبه گازی ارتباط داشت.
رئیس مؤسسه مطالعات بین‌المللی انرژی می‌گوید: «قرار است ما گاز روس‌ها را در این وضعیت ژئوپلیتیکی، در شرایطی که خودمان ظرفیت آزاد چندانی برای صادرات نداریم، بخریم و آن را صادر کنیم. به بیانی دیگر، می‌‌خواهیم به چند هدف راهبردی با گاز روسیه برسیم. اول، بازارهای در دسترس‌اش را به جای اینکه به‌دنبال جایگزین‌ها بروند، با این گاز حفظ کنیم. دوم، از موقعیت و فرصت پیش آمده که ممکن است در آینده کمتر رخ دهد، استفاده کنیم و کشورهای دیگر را به ایران وابسته کنیم.»
در حال حاضر ایران واردات گاز از روسیه ندارد؛ اما اگر مذاکرات ایران، روسیه و ترکمنستان در مورد استفاده از ظرفیت‌های موجود برای تحویل گاز روسیه به ایران به سرانجام برسد، ایران می‌تواند 5.5 میلیارد مترمکعب در سال گاز از روسیه وارد کند و این میزان تا 20 میلیارد مترمکعب نیز قابل افزایش است که این گاز می‌تواند به افزایش صادرات ایران تا دو برابر حجم کنونی کمک کند. سال گذشته ایران 17 میلیارد مترمکعب گاز صادر کرد.