امنیت غذایی در گرو حفظ خاک

بیتا  میرعظیمی
خبرنگار

​​​​​​​

«خاک» پیچیده‌ترین و متنوع‌ترین اکوسیستم در جهان است که علاوه بر تأمین 98.8 درصد غذای انسان، طیف گسترده‌ای از فرایندهای حیاتی نظیر ذخیره‌سازی کربن و تنظیم گازهای گلخانه‌ای را ارائه می‌کند. این پیکره طبیعی و پویا علاوه بر حفظ پوشش گیاهی، به تأمین امنیت غذایی، آب و تضمین آینده پایدار نیز کمک کرده و به عنوان یک منبع طبیعی تجدیدناپذیر، پایه و اساس توسعه کشاورزی را تشکیل می‌دهد. طبق تحقیقات انجام شده، به طور میانگین سالانه در هر هکتار حدود ۱۵ تن فرسایش خاک در کشور اتفاق می‌افتد که برای جبران آن باید 2 تا 3 میلیون سال منتظر ماند! این در حالی است که میانگین جهانی این پدیده به طور متوسط 4 تُن در هکتار درنظر گرفته شده و بی‌توجهی به این مسأله، امنیت غذایی میلیون‌ها انسان را به خطر خواهد انداخت. «منوچهر گرجی» استاد دانشگاه تهران و نایب رئیس انجمن علوم خاک ایران، در گفت‌وگو با «ایران» خاک را مهمترین بستر برای حفظ جنگل‌ها و مراتع می‌داند که بهره‌وری مناسب آب و اراضی کشاورزی و پایداری امنیت غذایی به آن وابسته است. درهمین راستا  روز جهانی خاک در سال‌ جاری با شعار «خاک سرآغاز غذا» نامگذاری شده است.
مدیریت پایدار
او یکی دیگر از وظایف خاک را افزایش بهره‌وری آب دانسته و می‌گوید: با مدیریت صحیح آب و خاک در ایران، امنیت غذایی 150 میلیون نفر قابل تأمین خواهد شد، اما امروز شاهدیم به دلیل عدم تدبیر و نبود برنامه‌های صحیح در این زمینه در کشور، تاکنون امنیت غذایی 80 میلیون نفر تأمین نشده است، هر چند  باید تأکید کرد که تحقق این امر دور از دسترس نبوده و می‌توان آن را در سطح جهانی و ملی به شکلی صحیح مدیریت کرد.
به گفته این استاد علوم خاک دانشگاه تهران، مشکل کنونی آب در کشور، به مصرف حدود 70 درصد آب موجود در کشاورزی بازمی گردد. باید توجه داشت که بستر این مصرف آب، خاک است، اگر نتوانیم خاک را به درستی مدیریت کنیم، گویی آب را در غربال می ریزیم. به اعتقاد بسیاری از متخصصان علوم خاک، با مدیریت صحیح و جامع خاک، مصرف آب 30-40 درصد کاهش پیدا خواهد کرد. این در حالی است که اگر 10 درصد  آب کشاورزی صرفه‌جویی صورت گیرد، خیلی از مشکلات ما در کشور حل شده و افزایش تولید خواهیم داشت.
کنترل فرسایش خاک
او اعتقاد دارد مشکلاتی نظیر فرسایش خاک، ریزگردها، طوفان‌های شن، تجمع رسوبات در مخازن سدها، آلودگی آب ها براثر فرسایش، از دست رفتن حاصلخیزی خاک‌ها و تولید نامناسب محصولات غذایی، سوء‌تغذیه و کمبود روی و آهن در زنان جامعه، بهره‌وری کم آب و تلفات آن، آلودگی آب‌ها و نابودی شیلات و بسیاری از مشکلات دیگر با مدیریت پایدار خاک قابل برطرف شدن است: «خاک در عین حال سلامت جامعه را  تحت تأثیر قرار می‌دهد. چنانچه غذای مناسب از طریق خاک تولید و تأمین شود، جامعه سلامت خود را بازیافته و دیگر شاهد مشکلاتی نظیر کمبود عناصر و سوء تغذیه در انسان‌ها نخواهیم بود.» او مدیریت پایدار خاک را شامل اقداماتی نظیر افزایش مواد آلی خاک، مدیریت حاصلخیزی و تغذیه خاک (کوددهی)، حفاظت و کنترل فرسایش خاک، کاهش دست خوردگی خاک، بهبود و اصلاح بافت و ساختمان خاک، حفظ پوشش سطح خاک، استفاده از مواد اصلاح‌کننده خاک، تسطیح و زهکشی اراضی و رعایت تناوب زراعی و... می‌داند. 
تأمین امنیت غذایی در گرو خاک
گرجی، خاک را همانند یک موجود زنده به تصویر کشیده و می‌گوید: در یک فنجان خاک موجودات زنده‌ای برابر با جمعیت کره زمین زندگی می‌کنند. موجوداتی نظیر باکتری‌ها، قارچ‌ها و سایر میکروب‌ها و... که عمدتاً مفید بوده و فقط تعداد اندکی  مضرند. فعالیت این ریزجانداران برای زندگی انسان، گیاهان، جانوران و زیست‌بوم‌ها حیاتی است. تمام این موجودات در شکل طبیعی وظایف خود را به درستی انجام می‌دهند، حال تصور کنید خاک به درستی مدیریت نشده و وظایف خود را به خوبی انجام ندهد. آن زمان چه اتفاق تلخ و وحشتناکی خواهد افتاد!
طبق گفته نایب رئیس انجمن علوم خاک ایران، بعضاً می‌شنویم که برخی مسئولان در بحث مدیریت خاک، تنها به حفاظت خاک توجه می‌کنند. این در حالی است که مدیریت پایدار خاک یک موضوع جامع و چندبعدی است که حفاظت خاک، یکی از اجزای آن است. متأسفانه موضوع مطالعات خاک و تهیه نقشه‌های مدیریت پذیر، در کشور سال‌هاست  به فراموشی سپرده شده است. این در حالی است که چنین اقداماتی 70 سال پیش در بعضی از کشورها انجام شده است؛ در دهه‌های گذشته، انجمن علوم خاک ایران و بقیه محققان و استادان کشور در حوزه خاک، عزمشان را جزم کرده‌اند تا مشکل خاک در کشور را حل کنند، اما به دلیل نبود گوش شنوا در مسئولان اجرایی کشور، هیچ اقدام مؤثری صورت نگرفته و خسارات بسیاری  به بار آمده است،اگرچه در نتیجه تلاش‌های بسیار، قانون خاک پس از 13 سال در سال 98 تصویب شد، اما نتیجه‌ای دربرنداشته است! برای مدیریت جامع خاک، ابتدا باید قانون خاک را هر چه سریع‌تر اجرایی کرده و همزمان با آغاز مطالعات خاک‌های کشور، نقشه‌های آن هر چه سریع‌تر تهیه شود. از سویی دیگر مسئولان نیز به موضوع مدیریت خاک توجه کرده و اقدامات سازنده‌ای  با هدف بهبود وضعیت خاک و تأمین امنیت غذایی انجام دهند.