جاماندگی ریل از جاده در برنامه ششم

ایران اقتصادی / مهرداد بذرپاش، وزیر راه و شهرسازی اولویت برنامه‌های خود در بخش حمل‌ونقل را توسعه بخش ریلی عنوان کرده است. او در جلسه رأی اعتماد خود گفت: «بیش از ۱۵ هزار کیلومتر خطوط ریلی در کشور داریم، اما با بحران بهسازی و نگهداری خطوط مواجه هستیم، باید استاندارد ریلی در کشور تغییر کند که پای این اصل می‌ایستم.»
توسعه حمل و نقل ریلی در برنامه ششم توسعه در اولویت برنامه‌های توسعه‌ای قرار داشت اما آمار نشان می‌دهد از سال 96 تا 1400 (سال‌های اجرای برنامه ششم) نه‌تنها اهداف توسعه در این بخش محقق نشده بلکه افت نیز داشته است. تا جایی‌که در حال حاضر ترانزیت جاده‌ای بیش از 90 درصد از سهم ترانزیت در کشور را دارد و سهم ترانزیت ریلی کمتر از 10 درصد یا حدود 10 است. حمل و نقل ریلی علاوه بر مزایای فراوان در سطح ملی مانند ایمنی، توان حمل انبوه و ارزان، کاهش مصرف سوخت و کاهش خسارات زیست محیطی، دارای ارزش راهبردی برای کشور است و می‌تواند از ابعاد سیاسی و امنیتی برای کشور ایجاد قدرت کرده و مزیت رقابتی در عرصه بین‌المللی ایجاد کند. در ایران با وجود اولویت داشتن توسعه حمل و نقل ریلی در اسناد بالادستی، سیاست‌های اعلامی و برنامه‌های مصوب دولت‌ها؛ سهم حمل و نقل ریلی از حمل و نقل کشور اندک است. بر اساس قانون برنامه ششم توسعه باید سهم حمل و نقل ریلی از جابه‌جایی بار در کشور حداقل به 30 درصد در پایان برنامه می‌رسید. نتایج بررسی‌ها نشان می‌دهد که فاصله چشمگیری میان وضع موجود و هدفگذاری 30 درصدی وجود دارد به‌طوری که بر مبنای محاسبه سهم از حمل و نقل زمینی و مبتنی بر شاخص تن‌کیلومتر بار حمل شده، سهم شیوه ریلی از حمل بار زمینی کشور در پایان سال 1400 بر اساس آمار اعلام شده، 11.2 درصد بوده و نسبت به سال شروع برنامه 11.7 درصد افت نیز داشته است. در بحث توسعه حمل و نقل ریلی مشکلات هم در بخش زیرساختی و هم در بخش ناوگان وجود دارد. این مشکلات باعث شده ایران نتواند سهم خود از ترانزیت را با توجه به موقعیت ژئوپلیتیکی که دارد، کسب کند این در حالی است که راهبرد اقتصادی دولت در افزایش ارتباطات با کشورهای منطقه بر پایه رشد ترانزیت شکل گرفته است.
وزیر پیشنهادی راه و شهرسازی در جلسه رأی اعتماد خود به موضوع ترانزیت اشاره کرد و گفت: «کریدور جنوب و شرق به غرب باید هر چه زودتر کامل شود. اگر ترانزیت و حمل و نقل را جدی بگیریم و در قانون بودجه سنواتی آورده شود، کاملاً می‌توانیم قدم بلندی برای ترانزیت برداریم. با همین روش سنتی نمی‌توان کاری کرد. با ابتکارات می‌توانیم منابع مالی جدیدی ایجاد و درآمدی سرشار را از ترانزیت کالا نصیب کشور کنیم.»
بذرپاش افزود: «اگر قطعه ریلی نیمه‌تمام از راه‌آهن‌شمال - جنوب تکمیل شود، از فنلاند تا آب‌های آزاد می‌توانیم مسیر ترانزیتی داشته باشیم. برنامه اصلی بنده اگر بودجه تأمین شود، در بخش ترانزیت است. از شما نمایندگان درخواست دارم کمک کنید تا دستگاه پیشران وزارت راه و شهرسازی جلو برود.»
علاوه بر موضوع احداث خطوط ریلی، یکی از بخش‌های مهم در افزایش کارایی عملکرد بخش ریلی، لکوموتیو است که واگن‌ها با اتصال به آن، نیروی محرکه دریافت می‌کنند. وضعیت فعلی کشنده‌های ریلی در ایران، با چالش‌هایی روبه‌رو است.
بر اساس آمار وزارت راه و شهرسازی، تعداد کل لکوموتیوها تا پایان سال 1400 برابر 958 دستگاه بود که 571 دستگاه (59.6 درصد) باری است. عمر متوسط لکوموتیوهای باری 33 سال است که 814 دستگاه متعلق به راه‌آهن و بقیه آن متعلق به بخش خصوصی است. با اینکه توسعه حمل و نقل ریلی در برنامه ششم مورد تأکید قرار گرفته بود اما بر اساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، متوسط افزایش تعداد کل کشنده از سال 1380 تا پایان 1395 سالانه 21.31 دستگاه بود که طی سال‌های 1396 تا 1400 به عدد سالانه 6.8 دستگاه تنزل یافته است. در ۱۰ سال منتهی به 1400 نیز میانگین روزانه کشــنده‌های آماده به کار، بین 53 تا 61 درصد در نوسان بوده که سهم پایینی است. شرکت راه‌آهن در سال 1399، نیاز به افزایش هزار دستگاه کشنده را تا سال 1403 اعلام کرد که از این تعداد در بخش باری 803 دستگاه مورد نیاز است.
تأمین لکوموتیو مورد نیاز از تولید و واردات مورد نظر است. تأکید بر کمبود کشنده باعث شده این‌طور القا شود که مبحث اصلی در زمینه کشنده در کشور، عدم وجود کشنده است. درحالی‌که چالش فعلی شبکه ریلی کشور، تنها کمبود کشنده‌های ریلی نبوده بلکه مهمتر از آن، بهره‌وری پایین و عدم بهره‌برداری درســت و تعمیر و نگهداری اصولی از کشنده‌های ریلی است که در وضعیت نامطلوب حمل‌ونقل ریلی تأثیر زیادی داشته و باید به‌صورت همزمان با تأمین کشنده مورد توجه قرار گیرد. بر این اساس بازگرداندن لکوموتیوهای خارج از سرویس (435 دستگاه) دارای امکان تعمیر و بازسازی، نقش مهمی در کاهش نیاز با تأمین لکوموتیو نو و افزایش بهره‌وری در حمل و نقل ریلی دارد.
به نظر می‌رسد تغییر رویکرد در استفاده از فناوری در بخش حمل و نقل مورد توجه وزیر راه و شهرسازی قرار گرفته است. وزیر راه و شهرسازی «استفاده از روش‌های نوین و فناوری» را برای توسعه حمل‌ونقل ریلی اولویت دانسته و در جلسه رأی اعتماد خود تأکید کرد: «وزارت راه و شهرسازی را سنتی اداره می‌کنیم در حالی که نگاه دنیا تغییر کرده است. سرعت قطارها در کشور آنقدر پایین است که صاحبان کالا تمایلی برای حمل ریلی کالا ندارند. در قانون برنامه ششم پیش‌بینی شده بود که سهم حمل بار در بخش ریلی به ۳۰ درصد افزایش یابد، اما الان ۱۰ درصد است، چرا این هدف محقق نشده است. نتوانستیم حمل بار را از جاده به ریل منتقل کنیم اما انگیزه برای صاحب کالا وجود ندارد، در حالی که باید هزینه حمل و نقل را کاهش دهیم تا حمل بار از جاده به ریل انتقال یابد.»