ثبت پاییزی چله زمستان در یونسکو

شهلا منصوریه
خبرنگار

​​​​​​​

چند سالی می‌شد که مطالب و گزارشات یلدایی در روزهای منتهی به آذر، در صدر اخبار میراث فرهنگی قرار می‌گرفت. دغدغه فعالان میراث فرهنگی، ثبت جهانی این عنصر به عنوان میراث ناملموس بود. اما با گذر از شب یلدا، دیگر خبری از ماجرای ثبت جهانی یلدا نبود و تا سال بعد کسی به سراغش نمی‌رفت. تا اینکه پس از چند سال، امسال این آیین با نزدیکی به شب یلدا به ثبت جهانی رسید و نقش پررنگی در صفحات مطبوعات به خود اختصاص داد.
آیین شب یلدا در 30 آذر ماه سال 87 در فهرست آثار ملی کشور ثبت شد و پس از آن فعالان فرهنگی تلاش کردند که برای ثبت این مراسم در فهرست میراث ناملموس جهانی یونسکو، به‌گونه‌ای پرونده را تنظیم کنند که چیزی از قلم نیفتد. پرونده‌ای که پیشنهاد نامزدی آن در اجلاس پایانی 5 روزه کشورهای منطقه نوروز در 2 تا 6 مارس 2015، مطرح شده بود، سرانجام عصر روز نهم آذر 1401، در کشاکش 40 دقیقه‌ای بحث میان 13 کشور، در هفدهمین نشست کمیته بین‌الدولی پاسداری از میراث‌ فرهنگی ناملموس در شهر رباط مراکش، بررسی و در نهایت پذیرفته شد.
پرونده یلدا از طرف ایران در سال ۱۳۹۳ در یونسکو به اشتراک گذاشته شد و پس از آن افغانستان به این پرونده اضافه شد تا در یک پرونده مشترک ثبت جهانی شود. کارشناسان ایکوموس هم، هرچند ایرادهای زیادی به این پرونده وارد کرده بودند، اما بالاخره اعضای کمیته میراث جهانی یونسکو آن را تصویب کردند. بیشترین ایرادات هم حول محور ناکافی بودن دلایل و رضایت مردم از ثبت جهانی یلدا در افغانستان و ناامن بودن این کشور بود.
حالا شب یلدای ایران که از کهن‌ترین سنت‌های ایرانی محسوب می‌شود، به‌عنوان نوزدهمین عنصر میراث‌ فرهنگی ناملموس ایران در هفدهمین نشست کمیته بین‌الدولی پاسداری از میراث‌فرهنگی ناملموس یونسکو، به ثبت جهانی رسیده است.
۴۰ دقیقه نفسگیر برای ثبت جهانی یلدا
در جریان برگزاری هفدهمین نشست کمیته بین‌الدولی پاسداری از میراث‌فرهنگی ناملموس یونسکو، برای ثبت جهانی پرونده یلدا، برخی از کارشناسان این پرونده را مثبت ارزیابی می‌کردند و آن را یک آیین و مناسک اجتماعی می‌دانستند که می‌تواند در انتقال فرهنگ به عنوان یک سرمایه فرهنگی ترویج‌کننده آرامش ذهنی باشد و می‌تواند صلح و شادی به ارمغان بیاورد. اما برخی از کارشناسان نیز اسناد پشتیبان و رضایت‌نامه‌ها را برای ارزیابی کافی نمی‌دانستند و معتقد بودند که نهادها و افراد چطور در برنامه‌ریزی و اجرای این آیین مشارکت کرده‌اند. علاوه بر نظرات نمایندگان بنگلادش، اسلواکی، عربستان، ازبکستان و هند؛ نمایندگان کشورهای چک، کره جنوبی، مالزی، پرو، سوئیس و بورکینافاسو نیز به بیان چالش‌های خود پرداختند و نمایندگان برزیل و اتیوپی نیز این عنصر را گامی رو به جلو برای ترویج صلح دانستند. یکی از جالب‌ترین نظرات را نماینده هند ارائه کرده بود و در دفاع جانانه‌ای از ایران گفته بود: زنان و مردان در ایران و افغانستان تنها نیستند مردم هند با شما هستند. ۱.۴ میلیارد انسان در هند این شادی را با شما به اشتراک می‌گذارند. یکی از درخواست‌های این کشور گنجاندن اسم کشور هند در لیست حامیان این پرونده بود.
پاسخ اعضای هیأت رئیسه کمیته به مسائل و ابهامات مطرح شده نشان از رضایت‌نامه‌های زیاد در این پرونده بود: در این پرونده رضایت‌نامه‌های زیادی وجود داشت ولی ما تعدادی از آنها را انتخاب کردیم، کمیته ارزیابی این رضایتنامه‌ها را دیده ولی ما آنها را بدون درج نام افراد و سازمان‌ها به صورت آنلاین بارگزاری کردیم. ما قصد تغییر آن را در این مرحله نداریم. ما پذیرفته‌ایم که باید اطلاعات افراد محفوظ باشد. در نهایت رئیس کمیته این پرونده را با اخذ اصلاحاتی در آن پذیرفت.
«یلدا» در یونسکو
تعریف شب یلدا یا شب چله، در پرونده یونسکو، یلدا را جشنی کهن دانسته است که در آن فزونی روشنایی خورشید، نور و حرارت زندگی مورد توجه برگزارکنندگانش قرار می‌گیرد. انقلاب زمستانی در نیمکره شمالی برابر با یکم دی‌ماه در تقویم ایرانی است و این تاریخ مصادف با آغاز روند بلندتر شدن روزها در این منطقه است.
در آخرین شب پاییز خانواده‌ها در منزل بزرگ‌تر فامیل دورهم بر سر سفره شب یلدا جمع می‌شوند و یلدا را جشن می‌گیرند. در برگزاری یلدا، کودکان به‌عنوان مجریان آینده و زنان به‌عنوان محور زندگی و خانواده و بسترسازِ گردهم آمدن اقوام و دوستان، مطرح هستند. بزرگ‌ترهای فامیل به‌عنوان حاملان فعلی و ناقلان این جشن آیینی شناخته می‌شوند.
در جریان برگزاری بخش‌های مختلف یلدا، ارزش‌هایی چون هویت فرهنگی، توجه به طبیعت و گاه‌شماری سنتی، ارج نهادن به جایگاه مهم زنان و کودکان در خانواده، آشتی، دوستی، ‌مهمان‌نوازی و آشنایی با محترم شمردن بیان‌های گوناگون فرهنگی مورد توجه قرار می‌گیرند و به نسل آینده منتقل می‌شوند.
یلدا به سبب شاخصه‌های اقلیم زیستی مردمان این سرزمین و ارتباط آن با طبیعت و کیهان، از روزگار کهن تا به امروز استمرار داشته است و متناسب با گذر زمان تغییراتی ظاهری در نحوه برگزاری آن دیده می‌شود اما ساختار و ماهیت آن تغییری نکرده است و همچنان اقوام گوناگون این سرزمین‌ها «یلدا» را برگزار می‌کنند.