گروه اقتصادی / طی سال‌های اخیر به ابتکار دلالان، معاملات فردایی در بازار ارز شکل گرفته و همواره به‌عنوان یکی از معضلات این بازار و کل اقتصاد ایران شناخته می‌شود. درواقع بازیگران این بازار که همان دلالان هستند، روی تغییرات نرخ ارز در روز بعد شرط‌بندی می‌کنند و به‌طور معمول بدون اینکه ارزی در میان باشد، براساس قیمت واقعی فردا سود و زیان می‌کنند.
طبق تعریف پژوهشکده پولی و بانکی کشور از معاملات فردایی، منظور از معاملات ارزی یا طلای فردایی، مبادلاتی است که در آن ذی‌نفعان بازار ارز در پایان یک روز معاملاتی، در رابطه با قیمت ارز در روز آینده با یکدیگر وارد معامله می‌شوند و براساس پیش‌بینی‌هایی که از نرخ ارز در روز آینده دارند، طرفین تعهداتی را بر عهده می‌گیرند. در واقع تلاش می‌کنند با پیش‌بینی صحیح نرخ ارز در آینده به سود مرتبط دست پیدا کنند و طبعاً زیان ناشی از پیش‌بینی ناصحیح خود را نیز می‌پردازند. با توجه به غیرواقعی و اقتصادی بودن این معاملات، بازار فردایی سیگنال مخربی به بازار ارز می‌دهد. ازآنجاکه نرخ‌هایی که در این بازار تعیین می‌شود تنها بر مبنای تحلیل معامله‌گران از بازار انجام می‌شود، نمی‌تواند نرخ واقعی و منطقی باشد، این درحالی است که همین نرخ‌های فردایی روی قیمت بازار آزاد تأثیر مستقیم دارد.
دلار یا هر ارز دیگری نیز می‌‌‌تواند به‌صورت فردایی معامله شود، افرادی که فروشنده‌‌‌ دلار فردایی هستند در واقع دلاری ندارند و تنها برای هیجان‌‌‌زده کردن بازار و ایجاد تغییر در قیمت‌‌‌ها دست به این معاملات می‌‌‌زنند. در این بین خریداران دلار فردایی، افرادی هستند که به‌دنبال دستیابی به سود بیشتر، وارد چنین معاملاتی می‌شوند. بسیاری از دلالان ارز در کنار فروش ارز خارج از بازار رسمی، معاملات فردایی نیز انجام می‌‌‌دهند. از کلمه دلال پیداست که این افراد تنها به منفعت شخصی فکر می‌‌‌کنند و مصالح بازار برای آنها اهمیتی ندارد. در نتیجه  هنگامی که قیمت‌‌‌ها به ثبات نزدیک می‌‌‌شوند، این افراد با انجام معاملات فردایی با قیمت‌‌‌هایی بالاتر از قیمت رسمی روز، بازار را متشنج می‌‌‌کنند. بنابراین دو دسته از افراد در معاملات فردایی دلار شرکت دارند. عده‌‌‌ای که برای ایجاد نوسان وارد این کار شدند و دیگری کسانی هستند که به‌دنبال سودجویی هستند. در معاملات فردایی طرفین هیچ تعهدی برای انجام بیع در روز آینده به یکدیگر نمی‌دهند، بلکه روی تغییرات نرخ دلار شرط‌بندی می‌کنند. به‌عبارت دقیق‌تر، در این تصویر طرفین معامله، ریسک نوسان قیمت ارز را پوشش می‌دهند. در واقع هر یک از طرفین معامله که پیش‌بینی ناصحیح انجام دهد، موظف است به اندازه خطا در پیش‌بینی نرخ فردایی ارز، به طرف مقابل تاوان بپردازد.
برای مثال اگر قیمت ارز در پایان روز جاری 30 هزار تومان باشد، طرف اول که انتظار ثبات یا کاهش قیمت را دارد اعلام می‌کند که فردا ساعت ۱۵، قیمت دلار کمتر از 30 هزار تومان خواهد بود. طرف دوم که انتظار افزایش قیمت را دارد نیز اعلام می‌کند که قیمت دلار بالاتر از 30 هزار تومان خواهد بود. حال در ساعت ۱۵ روز آینده، اگر قیمت دلار در بازار هر عددی کمتر از 30 هزار تومان باشد، طرف دوم باید به اندازه مابه‌التفاوت به طرف اول تاوان بپردازد. در مقابل اگر در ساعت ۱۵ روز آینده قیمت دلار هر عددی بالاتر از 30 هزار تومان باشد، طرف اول باید به اندازه مابه‌التفاوت تاوان به طرف دوم بپردازد.
معاملات فردایی چگونه انجام می‌شود؟
با وجود اینکه در سال‌های گذشته، تعدادی از دلالان به‌صورت حضوری در مکان‌هایی مانند خیابان فردوسی یا سبزه‌میدان اقدام به معاملات فردایی می‌کردند، اما اخیراً این معامله‌گران عموماً به فضای مجازی کوچ کرده‌اند. دراین نوع از معاملات مجموعه‌ای از افراد دارای اعتبار نسبت‌ به‌ تشکیل‌ یک‌ گروه برای انجام معاملات فردایی‌ اقدام می‌کنند و یک‌ نفر به‌عنوان سرگروه تعیین‌ می‌شود. سرگروه به منظور بالا بردن تضمین‌ معاملات و پرداخت‌ غرامت‌ در صورت انجام پیش‌بینی‌ نادرست‌ (که‌ اصطلاحاً تاوان نامیده می‌شود) متناسب‌ با سقف‌ فعالیت‌ مورد تقاضای عضو، از وی چک‌ تضمین‌ (اصطلاحاً چک‌ گارانتی‌) دریافت‌ می‌کند. به‌عنوان مثال اگر عضو تقاضای معامله‌ بالای یک‌میلیون دلار (اصطلاحاً بالای یک‌ خط‌) را داشته‌ باشد، باید چک‌ تضمین‌ به‌ مبلغ‌ بالاتری بپردازد.
برای انجام معاملات فردایی‌ ارز، معمولاً در پایان یک‌ روز کاری طرفین‌ معامله‌ براساس پیش‌بینی‌ خود از قیمت‌ ارز در روز آینده، با یکدیگر معامله‌ می‌کنند و در پایان روز کاری آتی‌ (معمولاً ساعت‌ ١٥) تسویه‌ انجام می‌شود. درواقع هر طرفی‌ که‌ پیش‌بینی‌ ناصحیح‌ انجام داده بود باید تفاوت نرخ واقعی‌ ارز در روز آینده و نرخ پیش‌بینی‌شده را به‌عنوان غرامت‌ (اصطلاحاً تاوان) به‌طرف مقابل‌ بپردازد. فردی هم‌ که‌ به‌ هر دلیل‌ از پرداخت‌ تاوان خودداری کند، از گروه (و طبعاً از بازار) اخراج خواهد شد و اعتبارش برای انجام معاملات فردایی‌ از بین‌ خواهد رفت‌. در این‌ دسته‌ از معاملات ارزی، هیچ‌‌نوع متن‌ قرارداد مکتوبی‌ بین‌ طرفین‌ امضا نمی‌شود و توافقات به‌صورت حضوری یا تلفنی‌ صورت می‌پذیرد، همچنین‌ تحویل‌ ارز هیچگونـه‌ موضوعیتی‌ برای طرفین‌ ندارد.
معاملاتی که منع قانونی و شرعی دارد
ماهیت‌ حقوقی‌ معاملات فردایی‌ ارز درواقع «شرط‌بندی روی تغییرات آتی‌ نرخ ارز» است که‌ به‌‌لحاظ شرعی‌ با دو چالش‌ قمار و غرر مواجه‌ است‌. دلیل‌ قمار بودن معامله‌ آن است‌ که‌ طرفین‌ قرارداد روی یک‌ امر کاملاً تصادفی‌ یعنی‌ نرخ ارز در روز آینده به‌ معامله‌ می‌پردازند و هر یک‌ از آنها موظف‌ است‌ در صورت خطا، تاوان مشخصی‌ به‌طرف مقابل‌ بپردازد، بنابراین‌ هیچ‌ نوع فعالیت‌ واقعی‌ اقتصادی اتفاق نمی‌افتد و صرفاً روی متغیری تصادفی‌ شرط‌بندی صورت می‌پذیرد. همچنین‌ به‌‌دلیل‌ مبهم‌ بودن عوض و معوض در این‌ معاملات، چالش‌ غرر به‌صورت جدی قابل‌توجه‌ است‌. در همین راستا، براساس ماده 13 بخشنامه مقررات ناظر بر عملیات ارزی صرافی‌ها، انجام این دسته از معاملات توسط افراد حقیقی و حقوقی، جرم به‌شمار رفته و به استناد ماده 15 همین قانون و قانون پولی و بانکی کشور، متخلفان به دلیل ایجاد اختلال در نظام اقتصادی و تنظیم بازار غیرپولی، تحت تعقیب قضایی قرار می‌گیرند. همچنین براساس ویرایش جدید قانون مبارزه با قاچاق کالا و ارز که ابتدای سال‌جاری توسط رئیس مجلس به دولت ابلاغ شده است، معاملات فردایی ارز غیرقانونی و در حکم قاچاق به شمار می‌رود.
مشروح این گزارش را فردا
در روزنامه ایران بخوانید.