حمیده امینی فرد
خبرنگار
براساس گزارشی از مرکز پژوهش‌های مجلس و مرکز آمار ایران، فقط در تیرماه امسال، هر خانواده باید برای تأمین سبد غذایی مطلوب از منظر وزارت بهداشت، بیش از یک میلیون و ۸۰۰هزار تومان برای خوراکی‌ها هزینه‌ می‌کرد. این رقم جدا از هزینه‌های تأمین مسکن، بهداشت و آموزش است. خیلی‌ها البته با دیدن تصاویر غیر واقعی زندگی‌های لاکچری در فضای مجازی، از فضای واقعی پشت عکس‌ها، سورپرایزها و دورهمی‌های پر زرق و برق بی‌خبرند. میل به مصرف شاید در شبکه‌های اجتماعی شدید به‌نظر برسد، اما واقعیت این است که حالا اجبار به تأمین نیازهای اساسی، جای خودش را به مصرف زدگی سال‌های گذشته داده است. اینکه این تغییر سبک تا چه اندازه مطلوب بوده و از هدررفت منابع جلوگیری می‌کند یا اینکه محدود شدن اجباری میل به خرید، از نظر اجتماعی چه تبعاتی دارد، در گفت‌و‌گو با اردشیر گراوند، جامعه شناس و استاد دانشگاه به بحث گذاشته شده که در زیر می‌خوانید.
 ***
 زندگی ما آدم‌ها در فضای مجازی با زندگی واقعی فاصله زیادی دارد، گاهی می‌بینیم که نوعی مصرف‌گرایی شدید و تبلیغات مصرفی افراطی در شبکه‌های مجازی به نمایش گذاشته می‌شود که افراد را به یک زندگی مصرف زده تشویق می‌کند، فکر می‌کنید این تصویر تا چه حد درست است؟
آدم‌ها میل به مصرف دارند. مصرف‌گرایی اساساً بد نیست، اما افراط در مصرف هم باید حد و مرزی داشته باشد که به‌طور مستقیم به ویژگی‌های اقتصادی و اجتماعی خانوارها بر‌می‌گردد. مثلاً در اروپا، افراد به اندازه نیازهایشان خرید می‌کنند. براساس ویژگی‌های فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی جامعه هم مصرف می‌کنند، اما گاهی بیش از آنکه میزان مصرف تحت تأثیر عوامل درون خانواده باشد، از سیستم‌های بیرونی مثل تبلیغات و بازار تبعیت می‌کند. درواقع عوامل بیرونی، نیاز به مصرف و میزان آن را تعیین می‌کنند.
 آیا عوامل بیرونی می‌تواند فراتر از شرایط اقتصادی خانوار هم تعیین کننده باشد؟
اگر افراد وضع مالی بهتری داشته باشند، خب توان رقابت در این بازار مصرفی را دارند، اما تعداد کمی هستند که باوجود سطح مالی پایین‌تر، همپای این عوامل جلو می‌روند، مثلاً قرض می‌گیرند یا از نیازهای اساسی‌شان می‌گذرند تا در این بازار عقب نیفتند.
 تبلیغات افراطی و تشویق به خرید در شبکه‌های اجتماعی که اغلب تصویر دست کاری شده و واقعی هم از وضعیت خانوارها نشان نمی‌دهد، در شدت این میل تا چه اندازه تأثیرگذار بوده است؟
تبلیغات به این شدتی که می‌گویید  من درهیچ کجا ندیده‌ام. حداقل در چند سال اخیرکمتر دیده شده است. در فضای مجازی بازار نیم‌بندی از کسب و کارها مشغول تبلیغ است که نمی‌توان به آن خرده‌ای گرفت. به‌هرحال همه ما نیاز به خرید داریم، اما درآمدمان در اندازه‌ای نیست که بتوانیم خرید افراطی انجام دهیم.
 اگر خرید را به مثابه یک نیاز ببینیم، پس عدم ارضای آن هم تبعاتی دارد؟
قطعاً، افراد دچار افسردگی می‌شوند. البته عوارض آن بلند مدت است و در آینده ما شاهد جامعه‌ای پرخاشگر، ناامید، بی‌انگیزه، خودخواه و با عارضه‌های گسترده روانی می‌شویم. وقتی می‌گوییم نیاز، یعنی برآورده شدن آن نباید به تعویق بیفتد. این موضوع ربطی به تبلیغات ندارد. اگر فکری به‌حال تنظیم درآمد و نیازهای خانوارها بویژه جوانان نشود، باید عوارض روانی آن را هم بپذیریم. البته در آینده هم فرصت ترمیم این عوارض وجود ندارد.
 وضعیت امروز جامعه را چطور ارزیابی می‌کنید؟
ما الان نسبت به بازار مصرفی عقب افتاده و از نقطه تعادل خارج شده‌ایم چراکه توان اقتصادی مردم کاهش یافته است. وقتی مردم هرچه تلاش می‌کنند، نمی‌توانند در این بازار رقابتی به نقطه تعادل برسند، دچار بیماری‌های روانی انفرادی می‌شوند که تبدیل به گفت‌و‌گوهای اجتماعی می‌شود. به مکالمات مردم دقت کنید که مدام می‌گویند نتوانستیم این را بخریم، نشد که این کار را انجام دهیم، در فروشگاه‌های خرید، سبدها کوچک شده، مردم مدام نرخ‌ها را چک می‌کنند، حرف‌هایشان حول محور قیمت‌هاست، نمی‌توانند از خریدشان لذت ببرند. چشم شان به سبد همدیگر است. یک نفر بیشتر پر کند، مورد قضاوت قرار می‌گیرد. این نیازها طبیعی است و باید از سوی نظام اقتصادی تأمین شود وگرنه عارضه‌های اجتماعی به‌دنبال خواهد داشت. این یک فوریت است. حتی خارج از فضای مجازی، شما به تبلیغات محیطی هم اگر دقت کنید، متوجه می‌شوید که در مقایسه با گذشته بسیار کمتر شده، تلویزیون هم اساساً کالاهای مورد نیاز و مواد غذایی را تبلیغ می‌کند، چون شرایطی وجود ندارد که مردم بخواهند مصرف زده شوند.
 یعنی ما دچار مصرف زدگی نشده‌ایم؟
خیر، اتفاقاً من خوشحالم که حداقل در فضای مجازی کمی تبلیغات فراتر از نیازهای اساسی می‌شود، این خوب است. شخصاً در اتوبان تهران –کرج دقت کردم و جز یک بیلبورد کاشی، تبلیغ دیگری ندیدم، ما به فضای تبلیغات نیاز داریم. اما مسأله اینجاست که حتی شرکت‌ها و تولیدی‌ها هم دچار مشکلات مالی شده‌اند و نمی‌توان تنها یک سوی ماجرا  را که مصرف کننده است، دید.  وقتی مردم کمتر می‌خرند، حیات آنها هم به خطر می‌افتد. مردم الان درگیر رفع نیازهای اساسی مثل مسکن، خوراک، سلامت و آموزش شده‌اند. اینها نیازهای طبیعی است که حتی قشر متوسطی که امروز به دهک‌های پایین‌تر سقوط کرده با زحمت تأمین می‌کند. حتی دهک‌های پایین‌تر در همان تأمین مسکن مانده‌اند و نیازهای زیادی دارند که به تعویق افتاده است. بخشی به سلامت و بهداشت جامعه برمی‌گردد مثل چکاپ های سالانه، چند درصد مردم برای این کار هزینه می‌کنند؟ بخشی از آنها بیماری‌های روانی است. بخشی عقب افتادگی فرهنگی است. وقتی حتی نیازهای اولیه تأمین نشده، می‌توان انتظار داشت پدری برای فرزندانش به‌جای نان، کتاب بخرد؟ نیازهای فرهنگی مثل کتاب، تئاتر، سینما و سفر اینها اساسی است.
 البته که ما با تصویر دیگری هم روبه‌رو هستیم، درجایی دیگر هنوز هم عده‌ای بیش از نیازهایشان مصرف می‌کنند. مواجهه با این دو قطبی شدید، چقدر بر روان مردم تأثیر می‌گذارد؟
شکاف‌های اقتصادی، برخی را دچار عقده‌های روانی کرده است. ما نباید وضعیت امروز را با گذشته مقایسه کنیم. آن زمان مردم میزان مصرفشان پایین بود، اما تبلیغات و تنوعی که امروز وجود دارد هم نبود و مردم از وضع زندگی‌شان رضایت داشتند. اما اکنون سبک زندگی تغییر کرده است. شما به‌عنوان یک خانم شاغل که هر روز سر کار می‌روید، باید بتوانید ماهی یک روسری برای خودتان بخرید، این نیاز اساسی است. اما آیا قادر هستید؟ اکنون 70 درصد مردم درگیر نیازهای واقعی‌شان هستند. چندی پیش عکس یک کتاب را که 40 هزار تومان قیمت داشت در صفحه مجازی‌ام به اشتراک گذاشتم، برایم جالب بود که حتی مخاطبان فرهنگی و متوسط به اولین نکته‌ای که دقت کرده بودند، نرخ کتاب بود و به صراحت نوشته بودند که نمی‌توانند بخرند. وقتی نظام هزینه تأمین نباشد، نظام تبلیغات بی‌تأثیر است.اما جامعه نیاز به تبلیغ و خرید دارد وگرنه مردم بیمار می‌شوند و تغییر این وضعیت درآینده نمی‌تواند مشکلات روانی امروز را درمان کند! باید دید میزان مصرف داروهای مسکن و مراجعه به روانپزشک و روانشناس تا چه میزان افزایش یافته است؟ اگرچه وضعیت درآمدی مردم حتی اجازه نمی‌دهد که برای درمان روح و روانشان به مشاوره بروند و این بسیار تهدید کننده است.

باوجود هشدارهای ستاد ملی مقابله با کرونا نسبت به‌ خطر موج جدید شیوع بیماری و در حالی که تلاش‌ها درباره انجام واکسیناسیون کرونا از ماه جاری همچنان ادامه دارد، مسئولان ستاد مدیریت کرونا در تهران و رؤسای دانشگاه‌های علوم پزشکی برخی استان‌ها از نشانه‌های افزایش شیوع بیماری کرونا با شیب ملایم در مراکز درمانی کشور خبر می‌دهند. افزایش موج سفرها به‌ویژه به جزایر جنوبی کشور و رشد 47 درصدی تردد‌ها نسبت به یک ماه اخیر بعد از کاهش محدودیت‌ها وضعیت بسیاری از شهرها را با هشدار روند صعودی ابتلا در روزهای آینده مواجه کرده است. همزمان با کاهش آمار مرگ و میر و موارد بستری کرونایی و تغییر رنگ شهرها بی‌توجهی به رعایت دستورالعمل‌های بهداشتی و افزایش تجمعات و ترددها نیز از سوی شهروندان شدت گرفته است. آن‌طور که اعضای کمیته‌های علمی ستاد ملی مقابله با کرونا می‌گویند؛ نشانه‌های افزایش شیوع کرونا را از همین حالا هم می‌شود در تهران و اغلب استان‌های کشور دید به‌گونه‌ای که بر اساس آخرین ارزیابی‌های وزارت بهداشت در برخی استان‌ها میزان بیماران سرپایی افزایش پیدا کرده و این زنگ خطر به قدری جدی است که نگرانی‌ها از شروع موج چهارم پیش از پایان موج سوم به دغدغه اصلی مسئولان بدل شده است. تخمین زده می‌شود در هر موج جدید شیوع کرونا بیش از ۱۰ هزار مرگ جدید رخ می‌دهد و ۱۰ هزار خانواده داغدار می‌شود. از سوی دیگر مردم عنوان می‌کنند که از ماندن در خانه خسته شده‌اند و بسیاری هم دغدغه اقتصادی دارند با این حال و بنا به‌ گفته متخصصان حوزه سلامت اگر مقررات، جریمه و محدودیت‌های کرونایی نباشد، کمتر کسی در خانه می‌ماند.
 واکسن خارجی تا وقتی واکسن داخلی برسد یک ضرورت است
رئیس‌جمهوری، کاهش آمار فوتی‌ها را به‌دنبال تلاش و همکاری همگانی در رعایت دستورالعمل‌های بهداشتی، کارنامه غرورآفرینی برای ملت و دولت ایران در روند مقابله با بیماری کرونا دانست و در عین حال، بر ضرورت تشدید نظارت‌ها برای جلوگیری از موج جدید شیوع بیماری در کشور تأکید کرد.
به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی دولت، حسن روحانی دیروز در جلسه ستاد ملی مقابله با کرونا اظهارداشت: موج جدید بیماری کرونا در کشور، به معنای تعطیلی بخشی از کسب و کارها، ایجاد مشکلات جدید در جامعه و اخلال در انجام خدمات‌رسانی به مردم است و باید با تشدید نظارت‌ها و تلاشی همگانی بکوشیم کشور با موج جدید این بیماری مواجه نشود. رئیس‌جمهوری با تأکید بر اینکه آمار دورقمی فوت عزیزانمان، آمار کمی نیست و باید روند کاهشی این آمار تداوم یابد، گفت: در شماری از استان‌ها روند کاهشی آمار بیماران و فوتی‌ها متوقف و در برخی موارد نیز شاهد افزایش بیماران و بویژه ابتلای جوانان و نوجوانان هستیم که این باعث نگرانی است و همه باید به دقت دستورالعمل‌های بهداشتی را رعایت کنند.  روحانی تصریح کرد: نباید به‌خاطر کاهشی شدن مرگ و میرها، مسیر عادی‌سازی در رفتارهای خانوادگی و اجتماعی انجام شود چرا که همچنان این نگرانی وجود دارد که مجدداً شاهد روند صعودی این بیماری باشیم و چنانچه مراقبت نکنیم ممکن است با ویروس جهش‌یافته مواجه شویم.
رئیس‌جمهوری گفت: حداقل باید در پنج تا شش ماه آینده با دقت مراعات پروتکل‌های بهداشتی را ادامه دهیم تا روند واکسیناسیون انجام شود. دکتر روحانی با تأکید بر ضرورت تشدید نظارت‌ها، گفت: صرفاً بیان تذکر و مطلب در رسانه‌ها کفایت نمی‌کند و بایست بخش نظارتی را هم تشدید کرد و در این راستا از طریق اپلیکیشن‌ها می‌توان نظارت‌ها را در خصوص رفت و آمدها و ترددها تشدید کرد. همچنان که قرارگاه هم می‌تواند با اپلیکیشن‌های موجود سفرهای بین شهری مبتلایان به بیماری را کنترل کند و این کار ضروری و لازم است.
رئیس‌جمهوری خاطرنشان کرد: از مجموع گزارش چنین احساس می‌شود که ویروس کرونا در سطح جهان تضعیف نشده است بلکه برعکس بیماری‌زایی، سرایت و خطر آن بیشتر هم شده است و چنانچه کوچک‌ترین غفلت و اهمالی برای چند روز انجام شود، شاهد موج دیگری خواهیم بود.  روحانی تأکید کرد: برای اینکه ویروس جدید از اروپا و آفریقا به کشور وارد نشود، لازم است فرودگاه‌ها و همه مبادی ورودی کشور به دقت کنترل شود تا ویروس جدید وارد کشور نشود. رئیس‌جمهوری گفت: همچنان باید با قاطعیت از تجمع‌ها و تردد‌های غیرضرور جلوگیری شود و هیچ‌چیز نباید ما را از این کار باز دارد، چرا که یک وظیفه قانونی، ملی و شرعی است.  روحانی با بیان اینکه در زمینه واکسن‌های داخلی و خارجی اقدامات خوبی انجام شده است، اظهار داشت: در زمینه واکسن داخلی، اوایل سال آینده سه واکسن برکت، رازی و پاستور را خواهیم داشت و در خصوص واکسن خارجی تا پایان امسال غیر از سهمیه واکسن کواکس، در تلاش هستیم از جاهای دیگر هم تهیه کنیم و تمام تلاش‌ها بر این است که در ماه جاری واکسیناسیون در کشور انجام شود.
بازنگری در محدودیت‌های کرونایی
سخنگوی ستاد ملی مقابله با کرونا نیز ضمن انتقاد از عدم رعایت پروتکل‌های بهداشتی در برخی نقاط کشور طی هفته گذشته و مشخص شدن تأثیر این عدم رعایت طی روزهای آتی، در عین حال گفت: این هفته احتمالاً جلسات دیگری در ستاد داریم درباره بازنگری پروتکل‌ها و محدودیت‌ها صحبت می‌کنیم زیرا با تغییر رنگ شهرها و وضعیت مناسب تر، شاهد افزایش تجمعات و ترددها هستیم.  علیرضا رئیسی با اشاره به اینکه هم اکنون از نظر وضعیت کرونا ۱۹ شهر نارنجی، ۱۵۷ شهر زرد و ۲۵۶ شهر آبی داریم، گفت: این موضوع نشانه این است که تا حدی وضعیت بهتر شده است اما افزایش ترددها، افزایش موارد ابتلای سرپایی و عادی انگاری مردم در برخی شهرها نگران کننده است. وی ادامه داد: با این وجود تذکر جدی می‌دهم زیرا در برخی از مناطق کشور عدم رعایت پروتکل‌ها را در هفته گذشته شاهد بودیم. موارد متعددی گزارش از عدم رعایت پروتکل‌ها از شهرهای مختلف داشتیم. یکی از شهرها کاشان بود که تذکر داده شد و امیدواریم پروتکل‌ها سختگیرانه اجرا و جبران شود.
وی افزود: یکی از نگرانی‌ها رشد ۴۷ درصدی ترددها نسبت به اول دی ماه است که ۴۷ درصد افزایش پیدا کرده است این وضعیت نگران کننده است. هرگونه عدم رعایت پروتکل، وضعیت را بر می‌گرداند. رئیسی با بیان اینکه ویروس جدید جوانترها را درگیر می‌کند، تأکید کرد: خروج از وضعیت قرمز به معنای ضعیف شدن یا از بین رفتن ویروس نیست. برعکس، ویروس در سطح دنیا نه تنها ضعیف نشده بلکه جهش پیدا کرده و قوی‌تر شده است. می‌دانیم ویروس جهش یافته قدرت سرایت بیشتری دارد. جوانان را بیشتر درگیر می‌کند. قدرت کشندگی و میزان مرگ و میر مبتلایان به ویروس جدید نیز بیشتر است.

 فخرالدین احمدی دانش‌آشتیانی
وزیر سابق آموزش و پرورش
در‌خصوص شرایط کرونا و وضعیت آموزش و پرورش در سال پیش‌رو نیاز به تأمل بیشتر است. همان‌گونه که شرایط موجود کمک شایانی در تغییر روش‌های آموزشی و تربیتی بخصوص افزایش مهارت‌های دیجیتال معلمان و دانش‌آموزان کرد در مقابل به‌‌دلیل حضورنداشتن دانش‌آموزان در محیط مدرسه، مشکلاتی در روند آموزش و تربیت به‌وجود آورده است که شاید بروز آن در مقطع کنونی مشهود نباشد ولی قطعاً در آینده مشخص می‌شود که آسیب‌های قابل ملاحظه‌ای در روند تعلیم و تربیت در ابعاد آموزش و تربیت به‌ وجود آورده است. این آسیب‌ها شامل افزایش درصد ترک‌تحصیل در کودکان و نوجوانان، افت کیفیت آموزش دانش‌آموزان و عدم امکان تجربه زیستی کنار هم بودن آنهاست که بسیار در رشد مهارت‌های زندگی مؤثر است. اگر چه فضای مجازی و تجربه آموزش مجازی منجر به افزایش مهارت‌های دانش‌آموزان و معلمان شده و می‌تواند در جهت افزایش کیفیت فعالیت‌ها اثربخش باشد ولی نباید این تصور حاصل شود که به تنهایی امر یاددهی - یادگیری در فضای مجازی بیشتر است چرا که در فرآیند یادگیری، هدف انتقال دانش نیست که بتوان از این طریق انجام داد، بلکه موضوع تربیت که مأموریت اصلی مدرسه است با الگوپذیری در محیط مدرسه و تعامل دانش‌آموزان با یکدیگر و ارتباط حضوری با مربیان شکل می‌گیرد.
با‌ توجه به اهمیت تعلیم و تربیت دانش‌آموزان بخصوص کودکان و نوجوانان در مقاطع پیش‌دبستان و دبستان و ضرورت حضور آنان در مدرسه، لازم است دولت و وزارت آموزش و پرورش حداکثر توان خود را برای رفع مشکل آموزش این عزیزان به‌کار بندد تا هم معلمان اطمینان حاصل نمایند که محیط مدرسه مشکلی برایش از نظر استانداردهای بهداشتی به‌وجود نمی‌آورد و هم اولیای دانش‌آموزان اطمینان خاطر پیدا کنند که با حضور فرزندان شان در مدرسه مشکلی برای سلامتی آنان ایجاد نمی‌شود.
دولت می‌تواند در خصوص واکسیناسیون پزشکان، پرستاران و معلمان اولویت قائل شود و زودتر به این امرپرداخته شود و در مقطع فعلی هم می‌تواند تمام سعی خود را در جهت واکسیناسیون آنان انجام دهد تا در شروع سال تحصیلی آینده تمامی معلمان و نیز دانش‌آموزان (درصورتی که واکسن زدن برای آنان از نظر پزشکی لازم است) واکسینه شده باشند و بتوانند با حضور در مکان‌های آموزشی به فعالیت خود بپردازند. همچنین باید توجه داشته باشیم که تجربه آموزش مجازی و عادت معلمان و دانش‌آموزان در کارکردن در این فضاها باید مورد استفاده در آموزش قرار گیرد. همان‌طور که قبلاً اشاره کرده بودم استفاده از فناوری در آموزش باعث ارتقای کیفیت آموزش می‌شود. ضرورت دارد وزارت آموزش و پرورش آیین‌نامه و دستورالعمل‌های خود را برای استفاده از این نوع سیستم آموزشی در سال تحصیلی آینده تدوین نماید.
در این خصوص توصیه می‌شود که آموزش ترکیبی را به‌عنوان روش آموزش جایگزین در‌نظر گرفته تا هم از مزایای فناوری برای شرایط کنونی و تربیت استفاده شود و هم مدت‌زمان حضور دانش‌آموزان در مدرسه را کاهش دهد. علاوه بر این، در هر صورت اگر امکان واکسیناسیون تا زمان شروع سال تحصیلی میسر نباشد روش استفاده از آموزش ترکیبی این امکان را فراهم می‌سازد که مدت‌زمان حضور دانش‌آموزان و نیز تعداد همزمان آنان در محیط مدرسه کاهش یابد، ولی منجر به آموزش کامل مجازی نشود.