عطیه لباف / برخلاف پیش‌بینی‌هایی مبنی بر رسیدن قیمت نفت به 200 تا 300 دلار در بشکه، ممدوح سلامه اقتصاددان بین‌المللی نفت و استاد اقتصاد انرژی در دانشگاه ESCP اروپا –لندن- می‌گوید که بزودی تب نفت فروکش می‌کند و قیمت‌ها به 94 الی 95 دلار در بشکه بازمی‌گردد و در ماه های آتی به مرور به رقم های بالای 100 دلار می رسد. چراکه تاثیر تنش روسیه و اوکراین بر بازار نفت در حال کاهش است. اما قیمت گاز این روند صعودی را ادامه خواهد داد. او در این گفت‌و‌گو به بررسی وضع کنونی بازار نفت و گاز، رابطه روسیه و چین و آینده قیمت نفت و گاز پرداخت و سهم ایران از این بازارهای پر التهاب را بررسی کرد. در زمان انجام این گفتگو قیمت نفت خام 108 دلار بود.
مناقشه اوکراین چه تأثیری بر قیمت نفت داشت؟
در سال 2021 قیمت نفت خام به بالاترین سطح خود از سال 2014 رسید و شاخص نفت خام برنت از 90 دلار در هر بشکه فراتر رفت. رشد اقتصادی جهانی در سال 2021 با ثبت رقم 6.3 درصد که بیش از دو برابر نرخ رشد آن در سال 2019 بود، قیمت‌ها را پشتیبانی کرد. به همین ترتیب، افزایشی‌ترین دوره بازار جهانی نفت از سال 2014 را در این سال تجربه کردیم و تقاضای جهانی نفت که وارد فاز ابر چرخه (دوره طولانی رشد قوی تقاضا) شده بود، زیربنای این افزایش بود. به عبارتی، توسعه ناشی از رشد قوی تقاضا قیمت‌ها را افزایش داد و در نهایت قیمت نفت خام برنت در فوریه 2022 به 95 دلار در هر بشکه رسید.
در چند هفته اخیر، درگیری اوکراین و احتمال اختلال در عرضه جهانی نفت و گاز منجر به افزایش سرسام‌آور قیمت نفت و گاز شد. نگرانی‌های بازار در مورد تحریم صادرات نفت و گاز روسیه، قیمت نفت برنت را در یک زمان به 132 دلار در هر بشکه رساند. به دنبال آن، در روز دوشنبه 7 مارس، ایالات متحده واردات نفت خام روسیه را  حدود 600 تا 700 هزار بشکه در روز ممنوع کرد.
این مناقشه اوکراین حدود 25 تا 32 دلار به قیمت هر بشکه نفت خام برنت افزود، اما چنین افزایش‌هایی را نه می‌توان با تقاضای جهانی نفت توجیه کرد و نه قابل تحمل برای اقتصاد جهانی دانست. به این ترتیب که در صورت تداوم، منجر به از بین رفتن تقاضای نفت خواهد شد.
وضعیت کنونی در بازار جهانی نفت را چگونه می‌بینید؟
بازار جهانی نفت در حال حاضر با کاهش ظرفیت مازاد تولید نفت جهانی مواجه است که ناشی از سرمایه‌گذاری کم، شرایط سخت‌تر بازار، کاهش ذخایر جهانی نفت، تحریم‌ها علیه روسیه و ممنوعیت واردات نفت روسیه از سوی ایالات متحده است.
کاهش ظرفیت تولید نفت در جهان از کجا نشأت می‌گیرد؟
ظرفیت تولید جهانی نفت در نتیجه سرمایه‌گذاری ناکافی به طور پیوسته کاهش یافته است. از سال 2019 سرمایه‌گذاری در صنعت نفت و گاز به خاطر همه‌گیری کرونا، فشار بی‌وقفه فعالان محیط زیست بر صنعت جهانی برای واگذاری دارایی‌های نفت و گاز خود، سیاست‌های عجولانه اتحادیه اروپا برای تسریع دوره‌گذار انرژی -با حمایت آژانس بین‌المللی انرژی (IEA) و همچنین فشار بر بانک‌ها برای جلوگیری از سرمایه‌گذاری در صنعت نفت که از 552 میلیارد دلار به 350 میلیارد دلار رسیده ، 37 درصد کاهش یافته است. حالا سالانه 600 میلیارد دلار سرمایه‌گذاری در صنعت نفت و گاز نیاز است تا برای 10 سال آینده عرضه جهانی نفت و گاز بتواند تقاضا را برآورده کند.
علاوه بر این، بازار نفت در حال محدودتر شدن است که با کاهش تخمینی یک میلیارد بشکه از ذخایر جهانی نفت در سال 2021 این موضوع آشکار‌تر می‌شود.
آیا تحریم علیه روسیه می‌تواند معادلات بازار نفت و گاز را برهم بزند؟
پس از تحریم‌های اقتصادی و بانکی اعمال شده علیه روسیه توسط امریکا و اتحادیه اروپا، این نگرانی در بازار جهانی نفت ایجاد شد که ممکن است تحریم صادرات نفت و گاز روسیه نیز رقم بخورد.
اما در حالی که ایالات متحده واردات نفت خام و گاز روسیه را ممنوع کرد، اتحادیه اروپا این کار را نکرد چراکه با انجام این کار، یک بحران انرژی بسیار بدتر و مخرب‌تر از بحرانی که از سه ماهه آخر سال 2021 درگیر آن بوده است، رقم می‌خورد. این امر بشدت بر اقتصاد اتحادیه اروپا تأثیر می‌گذاشت و رشد اقتصادی آن را در سال 2022 تقریباً به صفر می‌رساند.
علاوه بر این، چنین تحریم‌هایی بیش از آنکه به روسیه آسیب برساند، به اقتصاد ایالات متحده و اتحادیه اروپا آسیب می‌رساند. تأثیر آن بر اقتصاد روسیه به این دلیل ساده کاهش خواهد یافت که بخش بزرگی از صادرات نفت و گاز این کشور به چین، بزرگترین بازار انرژی جهان، می‌رود. علاوه بر این فروش حجم کمتر نفت با قیمت بسیار بالاتر، ضرر مالی روسیه را کاهش می‌دهد.
ایالات متحده پس از چین با واردات 9 میلیون بشکه در روز، دومین واردکننده بزرگ نفت خام در جهان است. اقتصاد آن نسبت به سایر اقتصادهای بزرگ در برابر شوک‌های قیمت نفت آسیب پذیرتر است. از سوی دیگر، اتحادیه اروپا برای تأمین بیش از 40 درصد از نیاز گازی و 30 درصد نیاز نفتی خود به گاز روسیه وابسته است.
مجموع صادرات LNG (گاز طبیعی مایع) ایالات متحده، قطر و استرالیا و همچنین صادرات گاز نروژ به سختی می‌تواند جایگزین عرضه گاز روسیه به اتحادیه اروپا به میزان 200 میلیارد متر مکعب در سال از طریق خط لوله و 15 تا 16 میلیون تن LNG این کشور شود.
علاوه بر این، جایگزینی صادرات نفت روسیه به میزان 8 میلیون بشکه در روز متشکل از 5 میلیون بشکه نفت خام و 3 میلیون بشکه محصولات -میعانات گازی- در شرایط فعلی بازار جهانی نفت، عملاً غیرممکن خواهد بود.
از این گذشته، 8 میلیون بشکه از صادرات نفت روسیه ناپدید نخواهد شد. بخش بزرگی از این صادرات به چین است و بخشی دیگر به‌طور مجزا توسط تجار نفت خریداری می‌شود. کشورهای سرمایه‌داری غرب به دنبال استفاده از این فرصت اند تا شانس کسب درآمد بیشتر از خرید نفت خام روسیه را از دست ندهند.
در چنین شرایطی ایالات متحده با ناامیدی در تلاش است منابع جدیدی برای نفت خام بیابد تا جایگزین صادرات نفت خام روسیه شود. اولین گزینه اوپک پلاس بوده است. حتی قبل از اینکه بحران اوکراین به صحنه بیاید، بایدن رئیس جمهور ایالات متحده بارها از اوپک پلاس خواسته است که تولید خود را ماهانه فراتر از 400 هزار بشکه در روز افزایش دهد، اما فایده‌ای نداشت. حتی او در فکر بازدید از عربستان سعودی برای ترغیب این کشور برای افزایش تولید خود بود، اما عربستان سعودی اعلام کرد که به سیاست‌های فعلی تولید اوپک پلاس پایبند است.اوپک پلاس با وجود افزایش شدید قیمت‌ها در نتیجه درگیری اوکراین، همچنان بازار جهانی نفت را متعادل می‌بیند. بنابراین در صورت عدم تعادل در بازار، هر ظرفیت اضافی کوچکی را که برای استفاده از آن داشته باشد حفظ خواهد کرد.
رویکرد ایالات متحده در قبال ونزوئلا بهتر از این نخواهد بود. ونزوئلا در حال حاضر به دلیل تحریم‌های امریکا و عدم سرمایه‌گذاری نمی‌تواند تولید خود را بیش از 1.2 میلیون بشکه در روز افزایش دهد. بخش عمده‌ای از صادرات نفت آن به چین می‌رود تا وام‌هایی را که چین طی سال‌ها به آن اعطا کرده است، بپردازد. علاوه بر این، ونزوئلا حتی اگر بتواند، تا زمانی که همه تحریم‌ها علیه این کشور برداشته نشود، هیچ نفت خامی به ایالات متحده عرضه نخواهد کرد.
مسأله دیگری که به مشکلات ایالات متحده دامن می‌زند، این است که تولید نفت شیل ایالات متحده در سال‌جاری نمی‌تواند بیش از 200 تا 300 هزار بشکه در روز بالاتر از میانگین تولید 11 میلیون بشکه در روز خود در سال 2021 افزایش یابد.
آیا بازار جهانی گاز جایگزینی برای روسیه دارد؟
اتحادیه اروپا در آینده قابل پیش‌بینی به تأمین گاز روسیه وابسته خواهد بود. دلیل آن هم این است که همه تأمین‌کنندگان جایگزین بالقوه گاز و LNG منابع کافی برای جایگزینی گاز روسیه را نمی‌توانند تأمین کنند. به عنوان مثال، نروژ نمی‌تواند عرضه خود به اتحادیه اروپا را فراتر از سطح فعلی افزایش دهد. علاوه بر این، حداکثر حجم گازی که از طریق خط لوله کریدور جنوبی گاز (SGC) از آذربایجان به اتحادیه اروپا -از طریق ترکیه- وارد می‌شود، نمی‌تواند بیش از 20 میلیارد متر مکعب در سال -که ظرفیت خط لوله گاز است- افزایش یابد.
علاوه بر این، محدودیتی برای تأمین کنندگان عمده LNG مانند ایالات متحده، قطر و استرالیا وجود دارد که نمی‌توانند ظرفیت تولید LNG خود را تا پنج سال آینده افزایش دهند، تا تقاضای فزاینده منطقه آسیا-اقیانوسیه و اتحادیه اروپا را برآورده کنند.
در حال حاضر، ایران نه خط لوله بزرگی برای انتقال گاز خود به اروپا از طریق ترکیه دارد و نه ظرفیت صادرات LNG را. سال‌ها طول می‌کشد تا ایران بتواند گاز خود را به اتحادیه اروپا ارسال کند و این یک برنامه بلندمدت است.
اضافه بر این، عامل هزینه را نیز باید در نظر داشت. قیمت LNG هرگز نمی‌تواند با گاز لوله شده روسیه برابری کند. این امر با توجه به افزایش قیمت گاز و این واقعیت که بازار جهانی گاز برای سال‌های آینده با کمبود و رقابت شدید بین منطقه آسیا-اقیانوسیه و اتحادیه اروپا مواجه خواهد شد، بار بسیار سنگینی بر بودجه اتحادیه اروپا تحمیل خواهد کرد.
آیا اقتصاد روسیه می‌تواند در برابر تحریم‌های غرب مقاومت کند؟
اگرچه تحریم‌های غرب علیه بانک‌های روسیه و سایر بخش‌های اقتصاد منجر به کاهش شدید ارزش روبل و بازار سهام آن شده است، اما اهمیت صادرات نفت، گاز و زغال سنگ روسیه به جهان بویژه اتحادیه اروپا مانع از گسترش تحریم‌ها از سوی کشورهای غربی در زمینه صادرات نفت و گاز روسیه شده است.ممنوعیت بانک‌های روسی از سیستم پرداخت جهانی (سوئیفت) روسیه را مجبور کرده است که از سیستم روسی معادل سوئیفت -روش پرداخت همتای سوییفت- (SPFS) برای استفاده بانک‌های داخلی و احتمالاً راهی برای دور زدن تحریم‌های غرب از طریق تجارت با نزدیک‌ترین متحد خود یعنی چین استفاده کند.با این حال، به نظر می‌رسد که اقتصاد روسیه امروز بهتر از سال 2014 که روبل سقوط کرد، آماده است. روسیه در تلاش برای حمایت از روبل و اقتصاد خود، دارایی ارزهای خارجی‌اش را به حدود 635 میلیارد دلار افزایش داده است.
علاوه بر این، تجارت اقتصادی روسیه با چین از 13 میلیارد دلار در اوایل دهه 2000 به بیش از 150 میلیارد دلار در سال 2022 رسیده است که این امر یک پوشش اقتصادی قابل توجه ایجاد می‌کند که با آخرین توافق 30 ساله بین مسکو و پکن برای تأمین گاز طبیعی بیشتر تقویت خواهد شد. علاوه بر این، روسیه موافقت کرده است که قرارداد گازی جدید خود با چین را به دور از دلار امریکا منعقد کند.
به‌نظر می‌رسد افزایش واردات نفت، گاز و زغال سنگ روسیه توسط چین، منابع مالی قابل توجه مورد نیاز روسیه را برای عبور از طوفان جهانی تحریم‌ها فراهم می‌کند.
 موضع چین در مورد مناقشه اوکراین چقدر به اهداف روسیه کمک می‌کند؟
چین مطمئناً از مناقشه اوکراین سود زیادی خواهد برد. دستیابی نهایی روسیه به اهداف استراتژیک خود در اوکراین و اهداف امنیتی در برابر ایالات متحده و ناتو در اروپا، اتحاد استراتژیک چین و روسیه را تقویت خواهد کرد.
حمایت ضمنی چین از روسیه در اوکراین و توانایی این کشور برای کمک به روسیه برای مقابله با تحریم‌های غرب علیه این کشور، در نهایت زمان بازگرداندن تایوان به سرزمین اصلی چین کمک می‌کند که این کشور از همراهی روسیه سود ببرد.
علاوه بر این، اقتصاد چین و روسیه تا حد زیادی مکمل یکدیگر هستند. چین، بزرگترین اقتصاد جهان بر‌اساس ﺑﺮﺍﺑﺮی ﻗﺪﺭﺕ ﺧﺮﻳـﺪ، (PPP) با روسیه پیوند خورده است که ابرقدرت انرژی جهان است. همچنین چین، بزرگترین واردکننده غذا در جهان می‌تواند تمام نیازهای مواد غذایی خود را از روسیه که بزرگترین تولیدکننده و صادرکننده گندم در جهان نیز هست، تأمین کند.
در همین حال، چین و روسیه به همکاری نزدیک خود برای تضعیف دلار نفتی و تقویت پترو یوان در بازار جهانی نفت ادامه می‌دهند تا به هدف نهایی خود یعنی تضعیف اقتصاد ایالات متحده و تضعیف تأثیر دلار بر اقتصاد جهانی برسند.در مجموع سه موضوع تفکر استراتژیک عمده چین را به خود مشغول کرده است: امنیت انرژی، رشد اقتصادی، تایوان و نظم جهانی چند قطبی. اتحاد استراتژیک چین و روسیه به چین این امکان را می‌دهد که به‌طور مؤثر با این سه موضوع برخورد کند. تایوان نقطه اشتعال بسیار مهمی است که می‌تواند در هر زمان بین ایالات متحده و چین فوران کند. چین نگران است که ایالات متحده ممکن است در توافقنامه وضعیت تایوان که بین رئیس جمهور سابق نیکسون و رهبر چین مائو تسه تونگ Mao Zedong در جریان سفر رئیس جمهور امریکا به پکن در سال 1972 به دست آمد، دبه کند.
قیمت نفت پس از جنگ اوکراین را چگونه می‌بینید؟
احتمالاً حل و فصل مناقشه اوکراین که خواسته‌های امنیتی روسیه را برآورده می‌کند، حاصل خواهد شد. علاوه بر این، روسیه تا زمانی که تمامی تحریم‌ها علیه این کشور برداشته نشود، نیروهای خود را از اوکراین خارج نخواهد کرد.
پس از بازگشت آرامش به بازار جهانی نفت، قیمت نفت خام به سطح 94 تا 95 دلاری –قیمتی که نفت برنت قبل از شعله ور شدن درگیری روسیه و اوکراین به آن قیمت رسیده بود- بازخواهد گشت. با توجه به شرایط کنونی بازار، قیمت‌ها می‌توانند در نیمه دوم سال‌جاری میلادی به 100 دلار در بشکه برسد. با این حال، پیش‌بینی می‌شود که قیمت گاز و LNG به دلیل کمبود عرضه جهانی و تقاضای بسیار بالا هم از منطقه آسیا-اقیانوسیه و هم از اتحادیه اروپا به افزایش خود ادامه دهد.

برش

به نظر شما نفت ایران چقدر به بازار جهانی نزدیک شده است؟
اکنون شنیده می‌شود که توافق هسته‌ای جدید بین ایران و امریکا محتمل‌تر شده است، اما از زمان آغاز مذاکرات هسته‌ای ایران در وین از سال گذشته، بارها گفته‌ام که لغو تحریم‌های امریکا علیه ایران ممکن است به این زودی‌ رقم نخورد و آینده رابطه این دو کشور روشن نیست. تنها توافقی که ایران می‌پذیرد توافقی است که طبق شرایط خودش به معنای لغو تمامی تحریم‌های امریکا علیه این کشور بدون محدودیت جدید در برنامه‌های توسعه هسته‌ای و موشک‌های بالستیک باشد، اما ایالات متحده تحت فشار اسرائیل نمی‌پذیرد البته مذاکره‌کنندگان ایرانی که جزو بهترین‌ها در جهان هستند، می‌دانند که ایالات متحده برای دستیابی به یک توافقی عجله دارد تا تمام توان خود را روی چین و بحران اوکراین متمرکز کند. با توجه به این، اگر در شرایط بسیار غیرقابل تصوری توافق حاصل شود، حداکثر نفت اضافی که ایران در ابتدا می‌تواند به بازار جهانی نفت بیاورد، حدود 650 هزار بشکه در روز خواهد بود که تفاوت حجم صادرات نفت خام ایران بین قبل از تحریم و پس از تحریم است.