شهروندی را باید جایگزین هویت شناسنامه‌ای کنیم

آیدین ابراهیمی    دانش آموخته دکترای جامعه شناسی
هویت امری‌ است مربوط به نمادها و نمودها؛ بنابراین باید به فراروایتی از ناسیونالیسم اندیشید که در آن مدنی‌ترین شیوه ارضای «نیاز هویت» در سوژه ایرانی، آشکار شود. جهانی شدن ما را به واکنش واداشته تا با جستار در مفهوم ناسیونالیسم، به امکان‌های ظهور و بروز فراروایتی از ناسیونالیسم که ضمن پذیرش تکثر، به یک نوع الگوی زیست و اخلاق شهروندی تبدیل شود، بیندیشیم. اینجاست که باید امکان‌ها بیان و ناسیونالیسم ایرانی به مثابه الگوی وحدت‌بخش جامعه ایران، نقد شود. چرا که خویشتن تبیین‌شده در روایت‌های مختلف از ناسیونالیسم، خویشتنی تاریخی و از گذشته آمده است که هیچ‌گونه نسبتی با نیازهای امروز، مسائل اجتماعی و مفاهیم مدنی و شهروندی ندارد.
حال باید از خود پرسید، چرا همواره خویشتن ایرانی را با گذشته تعریف کرده‌ایم؟ آیا بازگشت به گذشته در هر نوعش، چیزی از نیازهای هویتی امروز ما برطرف می‌کند؟ آیا این بازگشت چیزی به همبستگی ما می‌افزاید؟ به نظر می‌رسد که اینجا جهانی‌شدن شهروندی در سپهر مدرنیته، مورد مداقه قرار نگرفته است. انگار ما رسالت تاریخی‌مان این بوده که تاریخ و تمدنی را کشف کنیم و از طریق آن امر فراملی را تعریف کنیم و از طریق امر فراملی، بتوانیم جهانی را بازسازی کنیم. اما من می‌خواهم بگویم که شهروند امروز علاوه بر نیازهای بومی، نیازهای فرامنطقه‌ای و جهانی دارد و این نیازها باید در رویکردهای نظری در باب ناسیونالیسم، لحاظ شوند. درحالی که متأسفانه می‌بینیم روایت‌های غالب حوزه ناسیونالیسم ایرانی، در دام گفتمان‌های ایدئولوژیک افتاده‌اند و از این‌رو در این روایت‌ها، گاهی ما به نفی دیگری و گاه به نفی خویشتن برمی‌خوریم و نزاعی دائمی بین این روایت‌ها باعث تضعیف امر کلی و وحدت‌بخش می‌شود. باید بگویم که اگر ناسیونالیسم را به هویت تقلیل دهیم به دیالکتیکی همزمان مخرب و سازنده می‌رسیم که در رخدادهای اجتماعی و فرهنگی می‌تواند همان‌گونه که خویشتن را می‌سازد دیگری را نابود کند یا همان‌طور که دیگری را به رسمیت می‌شناسد، خویشتن را تباه کند. در نهایت این خویشتن لاغر تاریخی، در بن‌بست‌هایی تاریخی گم و گور می‌شود که اصلاً به سوژه امروز ایرانی هیچ ربطی پیدا نمی‌کند.
تا کی باید دنبال یک شناسنامه برای هویت بگردیم؟ تا وقتی که شهروند ایرانی برای درک هویت خودش، دنبال شناسنامه 1000 سال پیش است، مسائل اجتماعی-سیاسی امروز صرفاً برای او تبدیل می‌شود به ابزاری برای پرداختن به آن مسأله بزرگ که من چنین و چنانم و از فلان تمدن و تاریخ آمده‌ام. باید تصریح کنم که به هیچ وجه تاریخ تمدنی‌مان را کم نمی‌شمارم، ولی اینجا مسأله من این است که در پرداختن به هویت که مسأله مرکزی ناسیونالیسم است، نباید رویکردی تک‌پایه‌ای اتخاذ کنیم: آن‌طور که مثلاً در دوران پهلوی، هویت تک‌پایه‌ای ملی و در دوران بعد از انقلاب، هویت تک‌پایه‌ای مذهبی را محور ناسیونالیسم گرفتیم. هویت وقتی که شناسنامه‌ای و مبتنی بر یک تاریخِ از گذشته به ارث رسیده تعریف شود، نه چیزی که سیال و مربوط به امروز و فضای آنلاین و دنیای مجازی است، با مخاطره ذات‌گرایی رو به رو می‌شود.
من شهروندی را حد مشترک زیست‌مان در ایران می‌دانم. ما شهروندان مدرن هستیم. برپایه عدد و آمار، جمعیت شهری به حدی رسیده که بتوانیم شهروندی را پایه هویتی قرار دهیم. ارزش‌های شهری اکنون جای مهمی از زیست ما را شکل می‌دهد و زندگی در فضای مجازی، در جهان آنلاین، مجالی به عنصر تک‌پایه‌ای مرکزی گذشته‌گرا، برای عرض اندام در مفهوم هویت نمی‌دهد. به نظر من مادامی‌ که شهروند جدید را درک نکرده باشیم، نمی‌توانیم تعریف درستی از ناسیونالیسم ارائه کنیم.