ایران در ظفار

فریدون مجلسی
دیپلمات پیشین ایران و کارشناس مسائل بین‌الملل
مسقط و عمان، یکی از پیشرفته‌ترین کشورهای خاورمیانه است. مردم آن با بهره‌مندی از آموزش و بهداشت رایگان در رفاه و آسایش زندگی می‌کنند. این کشور نزدیک به پنجاه سال گذشته از ماجراجویی‌های نظامی و درگیری‌های سیاسی پرهیز کرده و درآمد نفت خود را صرف توسعه اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی کشور کرده است و مردم آن از بالاترین استانداردهای آموزشی و فرهنگی و بهداشتی و مسکن و اشتغال در جهان برخوردارند. اما کشور قدیمی مسقط و عمان که زمانی دامنه نفوذ و حاکمیتش تا سواحل بلوچستان و تا ساحل آفریقایی زنگبار گسترده بود، در پنجاه سال پیش یکی از فقیرترین و عقب مانده‌ترین کشورهای جهان بشمار می‌آمد.
سعید ابن تیمور سلطان با نگرانی از اینکه مبادا افکار تجددخواهی سلطه استبدادی او را به چالش کشد، با هرگونه نفوذ تجددخواهی و نشانه‌های تمدن علمی و فرهنگی غربی در کشورش مخالف بود و در انزوای شدید درهای کشور را به روی خارج بسته بود. اما کشف نفت، خصوصاً در شرق ظفار در همسایگی ربع‌الخالی شبه جزیره عربستان نه فقط آن انزوا را تهدید کرد، بلکه طمع رقیب دیرین یعنی سعودی را نیز برانگیخت. فقط نفت نبود.
معمولاً تصور و ذهنیت مردم از عمان، همچون بخش‌های دیگر شبه جزیره عربستان یادآور سرزمینی صحرایی و خشک و تپه‌های شنی و رمل است. اما در ایالت ظفار میان دریای عرب و ربع‌الخالی، کوهستانی سرسبز و زیبا قرار دارد که یادآور بخش‌های شمالی جاده چالوس خودمان است.
یقیناً گذشته از تفاوت‌های مذهبی و فرهنگی، این طبیعت متفاوت نیز در طمع‌ورزی همسایه بزرگ وهابی مؤثر بوده است. در سال 1962 عربستان با تحریک احساسات ضد نفوذ بریتانیا در عمان، نخستین حامی برپایی شورش در ایالت ظفار بود. آنان را مسلح می‌کرد و در خاک خود آموزش می‌داد. نیروهای محلی عمان با شمار و تجهیزات اندک از عهده آنان برنمی‌آمدند. سپس عراق هم وارد ماجرا شد و بخشی از شورشیان را برای آموزش در خاک خود پذیرفت. در مرحله بعد که جنگ داخلی یمن میان طرفداران امام بدر مخلوع و پیروان حوثی‌اش با حمایت عربستان و سرهنگ سلال با حمایت مصر ناصری جریان داشت، شورشیان ظفار نیز گرایش‌های ناصری پیدا کردند و با افزایش نفوذ چین در جنوب یمن که منجر به تجزیه یمن و تأسیس جمهوری دموکراتیک یمن شد، شورش ظفار نیز رنگ سرخ به خود گرفت و از اختیار عربستان خارج شد.
با گرایش شورش ظفار به چپ، شوروی نیز بیکار ننشست و در اوج جنگ سرد که جنگ ویتنام بشدت ادامه داشت، به رقابت با چین به تجهیز و حمایت از شورشیان ظفار پرداخت.
در سال 1970 پادشاه کنونی عمان، سلطان قابوس فرزند سلطان سعید ابن تیمور، با کودتایی حکومت را به دست گرفت و با اعلام عفو عمومی به نظام ارتجاعی پدر پایان داد و درهای آن کشور را به روی مدرنیته و توسعه گشود. سلطان قابوس برای مقابله با شورشیان طفار، ضمن بهره‌مندی از کمک‌های محدود بریتانیا، که مایل به خروج از منطقه و کاستن از هزینه‌های نظامی خود بود، از ملک حسین پادشاه اردن تجهیزات و کمک‌هایی گرفت. اما کفایت نمی‌کرد.
در سال 1972 چین با تغییر راهبردی بزرگی در سیاست خود، به تقدم توسعه‌طلبی و ماجراجویی‌‌های ایدئولوژیک پایان داد و به برنامه‌های توسعه اقتصادی روی آورد و به محض برقراری رابطه سیاسی با رژیم پیشین ایران، به کمک‌های خود به شورشیان در ظفار پایان داد. در سال 1973 سلطان قابوس از ایران تقاضای کمک کرد.
شاه سابق ایران که با افزایش ناگهانی بهای نفت و نقشی که در اوپک داشت و مایل بود با خروج انگلیس از شرق سوئز به نوعی جایگزین نیروهای غیربومی
 در منطقه شود، با اعزام یک تیپ 1200 نفری هوابرد مجهز به هلیکوپتر شامل دو گردان موتوریزه به کمک سلطان قابوس شتافت. اینان توانستند راه استراتژیک عمان به سلاله را که شورشیان قطع کرده بودند بازگشایی کنند و راه ارتباطی ظفار به عدن را نیز بستند و مانع دستیابی شورشیان به کمک و تجهیزات اضافی شدند. به طوری که در نوروز 1974 (1353) سلطان قابوس برای سپاسگزاری شخصاً به ایران آمد. در آبان همان سال عملیات پاکسازی شورشیان کمونیست به انجام رسید. اما تا مدتی نیروهای یمن جنوبی با کمک شوروی مستقیماً به شورشیان پیوستند. آخرین مقاومت‌های شورشیان ظفار در دی ماه 1354 پایان یافت.
رژیم پیشین ایران در جنگ سرد میان دو بلوک شرق و غرب خود را متعهد به غرب می‌دانست و معتقد بود که گروه غیرمتعهد و اقمار شوروی جمعاً بلوک کمونیستی یا ضد غربی را تشکیل می‌دهند و نگران آن بود که با توجه به کنترل کمونیست‌ها بر عدن و باب‌المندب، در صورت پیروزی آنها بر مسقط و عمان مسیر دریای عرب و خلیج عمان و تنگه هرمز که شبه جزیره مسندم مسقط مشرف بر آن است، موجب مزاحمت ایران بشوند.
داوری هرچه باشد، می‌توان گفت کسب تجربه گروه‌های نظامیان ایران که به نوبت به آن جبهه اعزام می‌شدند، برای ارتش ایران که تجربه جنگی نداشت، آموزشی عملی بود که 5 سال بعد هنگام تجاوز صدام به ایران به‌کار آمد.