شاعری برآمده از جهان جنگ سرد

کامیار عابدی
منتقد و پژوهشگر ادبیات
پس از پایان جنگ جهانی دوم گسست تدریجی نیروهای متفق از همدیگر نیز آغاز شد. دشمن مشترک -آلمان نازی- این نیروها را در طول جنگ در کنار هم قرار داده بود. اما هنگامی که دشمن مشترک مضمحل شد، رقابت‌ها و ستیزهای پنهان، آشکار و نیابتی جایگزین پیوستگی موجود در گذشته شد. این رقابت‌ها و ستیزها نه فقط میان دو ابرقدرت وقت (اتحاد جماهیر شوروی سابق و ایالات متحده امریکا)، که میان شماری از کشورهای اقماری و متحد این دو نیز در جریان بود. صرف نظر از حوزۀ نظامی‌گری و سیاست‌ورزی، بخشی از ادبیاتی که در این دوره (از نیمۀ دوم دهۀ1940 تا پایان دهۀ 1980) در بسیاری از کشورهای جهان پدید آمد، مستقیم یا نامستقیم از «جنگ سرد»ی تأثیر پذیرفت که در این دوره طولانی میان دو ابرقدرت جریان داشت.
احمد شاملو پس از واقعۀ 28 مرداد 1332، حزب توده، این اصلی‌ترین متحد کشور شوراها در ایران، را ترک کرد. او به‌عنوان یک شاعر تاب تحمل دستور و توصیۀ مسئولان را نداشت. با این همه، حیات فکری شاملو (و بسیاری از شاعران هم‌نسلش) نشان می‌دهد که بخش درخور توجهی از سروده‌های این شاعرِ گرم‌سخن از جهان اضطراب‌آلود جنگ سرد برآمده یا دست کم از نفوذ آن بیرون نمانده است. تأکید بر رنج انسان، تکیه بر نبرد نیکی و بدی، دفاع از فرودستان (و گاه شوریدن بر آنان)، دنبال‌کردن لحظه به لحظۀ اتفاق‌های حوزۀ سیاست در جهان و ایران و اندیشیدن به زندگی به مثابه میدان مبارزه برای رسیدن به سوسیالیسم، فقط بخشی از درون‌مایه‌ها و دلمشغولی‌های شعر شاملو است. بی‌شک، بخشی از این درون‌مایه‌ها و دلمشغولی‌ها با تب‌و‌تاب‌های جریان جنگ سرد است که در نزد شاعر برجستگی یافته است.
 شاملو یکی از فرزندان ادبی جهانِ جنگ سرد بود. از این رو، نخستین زمزمه‌های انتقاد از محتوای شعر او در جامعۀ روشنفکری ادبی ما نیز بی‌درنگ پس از پایان این جنگ و فروپاشی شوروی پیشین شروع شد. در واقع، از دهۀ 1370 یعنی هنگامی که هنوز شاملو در قید حیات بود، بویژه انتقادهایی از این دست از شاملو نیرو گرفت که او در شعرهایش در جهانی مانَوی غوطه‌ور است - جهانی که در آن دو قطب تاریکی و نور لحظه‌به‌لحظه در جدال با یکدیگرند. اما باید توجه داشت که این ویژگی فقط منحصر به شعر شاملو نیست. بخش اعظم شاعرانی که در دهه‌های 1360-1320 در ایران شعر گفته‌اند، کم یا زیاد، مفصل یا مختصر، مستقیم یا نامستقیم از بازنمایی قلمرو ایدئولوژی جهانی چپ بیرون نمانده‌اند. با این همه، در شناخت و تحلیل شعر همۀ این شاعران شرط خرد و انصاف آن است که علاوه بر در نظرگرفتن ظرف زمان، از توجه به شعر به مثابه هنری کلامی و زبانی چشم فرونپوشیم.